Cwestiynau yn awr gan lefarwyr y pleidiau. Yn gyntaf, llefarydd y Ceidwadwyr Cymreig, Joel James.

Diolch, Ddirprwy Llywydd. Weinidog, fel y gwyddoch, mae astudiaethau wedi dangos cyfraddau brawychus o straen, iselder a gorbryder ymhlith y gymuned ffermio. Fe fyddwch yn ymwybodol iawn, fel proffesiwn, fod ganddo rai o’r cyfraddau hunanladdiad uchaf yn y wlad. Mae'n swydd sy'n aml yn greulon, sy'n llawn ynysigrwydd, oriau hir ac amodau gwaith caled. Ac eto, nid yn unig fod yn rhaid i’n ffermwyr ymdopi â’r amodau hyn, mae’n rhaid iddynt hefyd ymdopi â’r cludfelt bron yn ddiddiwedd o ddeddfwriaeth wrth-wledig a gwrth-ffermio gan eich Llywodraeth Lafur. Nid yn unig fod Llywodraeth Cymru wedi torri dros 30 y cant ar y gyllideb materion gwledig mewn termau real, ac yna wedi ychwanegu at hyn gyda gwerth £37.5 miliwn o doriadau pellach, mae hefyd wedi cael gwared ar allu ffermwyr i reoli eu tir yn briodol, wedi ceisio eu blacmelio i ildio’u tir yn gyfnewid am gymorthdaliadau ariannol, ac rydych bellach yn llwyr gefnogi newidiadau didostur Llywodraeth y DU i ryddhad eiddo amaethyddol. Byddwn yn dadlau bod y Blaid Lafur, yma yn y Senedd ac yn San Steffan, yn hybu’r argyfwng iechyd meddwl sy’n effeithio ar y gymuned ffermio. Felly, Weinidog, pryd y bydd y Blaid Lafur yn sylweddoli bod gwthio ffermwyr at ymyl dinistr ariannol a dirywiad eu hiechyd meddwl eu hunain nid yn unig yn mynd yn groes i’ch deddfwriaeth eich hun ar gyfer gwella iechyd a llesiant i genedlaethau’r dyfodol, ond hefyd yn mentro chwalu'r economi wledig a’n diogeledd bwyd? Diolch.

Diolch, Joel James, am eich cwestiwn cynhwysfawr iawn, sy’n cwmpasu sawl rhan o sawl portffolio gwahanol. Ond o ran fy mhortffolio fy hun, fel y Gweinidog Iechyd Meddwl a Llesiant, rwyf am ddweud wrth bob ffermwr fod gwella iechyd meddwl a llesiant yn parhau i fod yn flaenoriaeth i Lywodraeth Cymru. Gwyddom fod ffermwyr yn wynebu llawer o heriau, gan gynnwys, fel y dywedoch chi, yr ansicrwydd, yr ynysigrwydd a’r unigrwydd, a all gael effaith andwyol ar eu lles meddyliol. Cyfarfûm â llawer o elusennau sy’n gweithio yn y maes hwn ac sy’n cael cyllid gan Lywodraeth Cymru yn Sioe Frenhinol Cymru y llynedd, ac rwy’n bwriadu gwneud yr un peth eto eleni. Fel gyda phob rhan o fy mhortffolio, mae'n bwysig iawn gwrando ar bobl sydd â phrofiad bywyd.

Mae hefyd yn hanfodol ein bod yn gwneud popeth yn ein gallu i godi ymwybyddiaeth o bwysigrwydd cynnal iechyd meddwl, ac iechyd corfforol hefyd, gan gefnogi'r cymorth sydd ar gael a sut i gael mynediad ato. Ac rwy’n annog yn gryf unrhyw un sy’n wynebu straen neu broblemau iechyd meddwl i ofyn am gymorth. Mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi sawl gweithgaredd pwysig i gynorthwyo iechyd meddwl mewn cymunedau gwledig, ac mae hyn yn cynnwys grŵp cymorth ffermydd Cymru, sy’n dod ag elusennau ffermio ynghyd i rannu gwybodaeth ac arbenigedd.

Diolch, Weinidog. Mae’r diwydiant twristiaeth yng Nghymru yn bryderus iawn am y newidiadau diweddar y mae Llywodraeth Cymru wedi’u gwneud gyda chyflwyno treth dwristiaeth. Er bod ei chefnogwyr o bosibl yn credu ei fod yn swm cymharol, mae iddi effaith negyddol enfawr. Mae’n troi darpar gwsmeriaid ymaith, ac mae hefyd yn ei gwneud yn anodd i fusnesau gynllunio ar gyfer y dyfodol, oherwydd yn syml iawn, nid ydynt yn gwybod sut y bydd cwsmeriaid yn ymateb. Mae'r rheol fympwyol o 182 diwrnod ar gyfer llety hunanddarpar hefyd yn peri pryder enfawr.

Mae arolwg diweddar gan Gymdeithas Broffesiynol Hunanddarparwyr y DU wedi dangos bod 95 y cant o berchnogion llety hunanddarpar bellach yn teimlo cryn dipyn yn fwy o straen ynghylch proffidioldeb eu busnes yn y dyfodol, a dim ond 26 y cant o weithredwyr yng Nghymru sy’n teimlo y byddant yn cyrraedd y trothwy 182 diwrnod eleni. Mae adroddiadau gan Gymdeithas Broffesiynol Hunanddarparwyr y DU ynghylch iechyd meddwl gweithredwyr hefyd yn peri cryn bryder. Yn hytrach na bod perchnogion busnes yn mwynhau bywyd hapus a chynhyrchiol, maent bellach yn cael chwalfa nerfol, yn byw gyda phryder cyson am eu biliau, ac yn byw gyda blanced o orbryder ac iselder drostynt, am eu bod yn ofni colli eu busnesau.

Weinidog, y Blaid Lafur sy'n uniongyrchol gyfrifol am y lleiafswm mympwyol hwn o 182 diwrnod, ac sy'n uniongyrchol gyfrifol am yr effaith andwyol y mae’n ei chael ar iechyd gweithredwyr. Beth y bwriadwch ei wneud yn ei gylch?

Wel, unwaith eto, nid yw hyn yn fy mhortffolio i, yr ardoll dwristiaeth. Yn anffodus, ni fyddwn yn gallu ateb hynny'n uniongyrchol, oni bai am ddweud, fel y gwnaf gyda phob polisi a gyflwynwn ar draws Llywodraeth Cymru, ein bod yn cynnal ymgynghoriadau trylwyr gyda’n rhanddeiliaid, gyda phobl â phrofiadau bywyd, a’n bod yn ystyried yr hyn y mae pobl yn ei ddweud. Byddwn hefyd yn dweud ein bod, unwaith eto, wedi llwyr ymrwymo i gefnogi iechyd meddwl a llesiant pobl ledled Cymru. Os oes unrhyw un mewn trallod, cysylltwch â'r gwasanaethau sydd ar gael.

Hefyd, hoffwn grybwyll rhywbeth sy’n bwysig i fy mhortffolio i, sef y ffaith y byddwn yn cyhoeddi dwy strategaeth iechyd meddwl yn yr ychydig fisoedd nesaf. Y gyntaf fydd y strategaeth atal hunanladdiad a hunan-niweidio. Yr hyn sydd wrth wraidd hynny, a’r rhan allweddol bwysicaf o hynny, yw deall a gwrando ar bobl. A dweud y gwir, mae hyn yn rhywbeth sy'n bwysig iawn i'r rhannau hynny o'r gymuned wledig y cyfeiriwch atynt. Wedyn hefyd bydd gennym y strategaeth iechyd meddwl a lles, sy’n mynd i’w gwneud yn llawer haws i bobl gael y sgwrs un sesiwn honno gyda rhywun pan fydd ei hangen arnynt.

Felly, dyma'r pethau y mae Llafur Cymru, Llywodraeth Cymru a minnau'n canolbwyntio arnynt i wella mynediad pobl at y cymorth iechyd meddwl sydd ei angen arnynt pan fydd ei angen arnynt.

Diolch, Weinidog. Rwy'n gobeithio y gallwch ateb fy nghwestiwn nesaf. Fel y gwyddoch, mae Wes Streeting, Ysgrifennydd iechyd Llafur yn San Steffan, yn credu bod cyflyrau iechyd meddwl wedi cael eu gorddiagnosio. A ydych yn cytuno â hyn, neu a wnewch chi ymuno â mi i gondemnio sylwadau mor anwybodus?

Ergyd wleidyddol arall yma, Joel, ond fe’i hatebaf. Rwy'n credu bod ymwybyddiaeth enfawr yn tyfu ynghylch materion iechyd meddwl. Rwy'n credu bod pobl angen cymorth a chlust i wrando pan fydd ei hangen arnynt—dim drws anghywir. Fe ddywedaf hefyd, serch hynny, fy mod yn gwrando ar lawer o bobl, fel y dywedais sawl gwaith eisoes, sydd â phrofiad bywyd. Nid yw bob amser yn ddefnyddiol cael diagnosis a label, a phan welwch fy strategaethau iechyd meddwl, fe welwch fod hynny'n amlwg iawn yn y cydgynhyrchu a'r gwaith trawslywodraethol a wnaethom ar hyn.

Yn y pen draw, mae pobl eisiau gweld rhywun pan fydd arnynt eisiau eu gweld, ac nid yw'n ymwneud o reidrwydd â'r diagnosis. Ni chredaf fod pobl yn cael eu gorddiagnosio â chyflyrau iechyd meddwl, dim ond fod angen mwy o gymorth ar bobl, a phan fyddant yn mynd i weld rhywun, nid wyf yn credu eu bod am gael eu rhoi ar restr aros i gael sgwrs â rhywun—mae angen y sgwrs gychwynnol honno arnynt, ac yna eu cyfeirio. Rwy'n credu y gall iechyd meddwl fod yn gymhleth iawn, ond rwy'n credu hefyd ei fod yn ddull cwrs bywyd—fel gyda llawer o’n polisïau ar draws Llywodraeth Cymru. Rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn inni dderbyn y gallwch gael problemau gyda’ch iechyd meddwl ac y gallwch wella, y gallwch gael problemau gyda’ch iechyd corfforol ac y gallwch wella, a bod y ddau beth yn aml yn cydblethu. Felly, dyna y byddwn yn ei ddweud yn uniongyrchol mewn ymateb i'ch cwestiwn. Diolch yn fawr.

Llefarydd Plaid Cymru, Mabon ap Gwynfor.

Diolch yn fawr iawn, Ddirprwy Llywydd. Mae'r mis hwn yn Fis Ymwybyddiaeth Tiwmor yr Ymennydd. Hoffwn dalu teyrnged i Brain Tumour Research am eu gwaith rhagorol yn y maes hwn ac am eu stondin addysgiadol iawn yn y Farchnad ddoe. Fe wnaethant dynnu sylw’n gywir ddigon at y ffaith mai tiwmorau ar yr ymennydd yw'r canser sy'n lladd y nifer fwyaf o blant ac oedolion o dan 40 oed, a bod ymchwil i’r cyflyrau hyn wedi'i thanariannu a’u bod yn dioddef o ddiffyg blaenoriaethu polisi yn fwy cyffredinol.

Mae hyn yn arbennig o amlwg mewn perthynas â mynediad at dreialon clinigol yng Nghymru, a all fod yn ffynhonnell hanfodol o obaith i gleifion. Mae rhan o’r broblem yn ymwneud yn syml â phrinder dybryd o dreialon sydd wedi’u lleoli yma yng Nghymru, gan arwain at sefyllfa lle mai'r rheini sydd â modd i deithio, yn bell iawn yn aml, sy'n cymryd rhan mewn treialon. Gwaethygir hyn gan ymwybyddiaeth gyhoeddus isel o'r ychydig dreialon a gynhelir yma, er gwaethaf awydd cryf ymhlith cleifion i gymryd rhan.

A wnewch chi egluro, Ysgrifennydd y Cabinet, a oes strategaeth gan Lywodraeth Cymru i roi hwb i dreialon clinigol a gynhelir yng Nghymru? Beth a wnewch o ran gwaith allgymorth i wella ymwybyddiaeth yn y cyfamser? A fyddai sefydlu porth digidol un stop lle gall cleifion gael mynediad at dreialon o’r fath a chofrestru eu diddordeb mewn da bryd yn opsiwn gwerth ei archwilio?

Mae’r Aelod yn gofyn cwestiwn pwysig. Ar ymweliad diweddar â Chanolfan Ganser Felindre gyda Julie Morgan, bûm yn trafod gyda hwy y gwaith a wnânt mewn perthynas â threialon yng Nghymru, ond hefyd y treialon y maent yn eu harwain ac yn cymryd rhan ynddynt sy’n cael effaith ledled y DU, a ledled y byd yn wir. Mae'n bwysig ein bod yn gallu sicrhau ein bod yn defnyddio ein holl adnoddau fel gwasanaeth iechyd yng Nghymru i gefnogi treialon ac i arwain y treialon hynny pryd bynnag y gallwn.

Mae Llywodraeth Cymru, drwy Ymchwil Iechyd a Gofal Cymru, eisoes yn hwyluso opsiynau treialon ymchwil ar gyfer unigolion yng Nghymru mewn amrywiaeth o feysydd. Mewn gwirionedd, mae hyb cyflawni gan Ymchwil Iechyd a Gofal Cymru sy’n darparu cymorth ar lefel genedlaethol fel y gallwn sefydlu astudiaethau’n effeithiol fel eu bod yn darparu cyfleoedd i gleifion gymryd rhan ac i wneud hynny cyn gynted â phosibl. Mae’r hyb hefyd yn darparu swyddogaeth sganio’r gorwel ar gyfer pob astudiaeth sydd ar agor ledled y DU, oherwydd ar gyfer cyflyrau nad ydynt efallai’n arbennig o gyffredin, gallai'r treialon hynny fod yn mynd rhagddynt mewn rhannau eraill o’r DU.

Rwy'n credu bod dull cydgysylltiedig yn wirioneddol bwysig, gan sicrhau bod Cymru’n chwarae ei rhan i sicrhau bod treialon yn cael eu darparu a’u harwain o Gymru, pryd bynnag y gallwn wneud hynny, pryd bynnag y bydd gennym yr arbenigedd a’r set sgiliau i wneud hynny, ond hefyd yn amlwg, mae'n bwysig sicrhau bod cyfres o dreialon ar gyfer y DU gyfan yn hygyrch.

Mae argaeledd gwasanaethau arbenigol yn faes arall lle mae cleifion canser prin a llai goroesadwy yng Nghymru o dan anfantais arbennig. Mae Gwasanaeth Genomeg Feddygol Cymru Gyfan yn rhagddyddio datganoli mewn gwirionedd, gan iddo gael ei sefydlu ym 1987, ond mae’n parhau i fod yn llawer rhy wan o gymharu â gwasanaethau cyfatebol yn Lloegr. Er enghraifft, nid oes gan y gwasanaeth yma yng Nghymru wasanaeth proffilio tiwmor gan ddefnyddio dilyniannu'r genhedlaeth nesaf, a all brofi am filoedd o fwtaniadau o fewn pob tiwmor, yn hytrach na dwsinau yn unig fel sy'n bosibl gyda chapasiti technolegol presennol. Yn ychwanegol at hynny, erbyn diwedd mis Ionawr, nid oedd unrhyw lwybr penodol i atgyfeirio cleifion o Gymru at Genomics England am driniaeth uwch, er gwaethaf yr uchelgais i gael un erbyn y Nadolig y llynedd.

A bod yn deg, mae Ysgrifennydd y Cabinet eisoes wedi dweud bod Llywodraeth Cymru yn bwriadu cyflwyno gwasanaeth cenhedlaeth nesaf yng Nghymru i gau’r bwlch hwn. Felly, a allai roi'r wybodaeth ddiweddaraf ynghylch pryd y mae'n debygol o fod yn weithredol? Ac yn y cyfamser, a allai gadarnhau y bydd llwybr pwrpasol yn cael ei roi ar waith i gyflymu atgyfeiriadau at Genomics England hyd nes y caiff gwasanaeth ei sefydlu yng Nghymru?

A dweud y gwir, credaf fod genomeg yn faes lle mae gan Gymru hanes da iawn o ran buddsoddi a chyflawni. Rwy'n credu y byddai hynny’n asesiad teg y byddai cyfleusterau genomeg ym mhob rhan o’r DU yn ei gydnabod. Mae'n bwysig iawn ein bod yn gallu parhau â'r cynnydd rydym wedi'i wneud. Mae ymchwil genomig a'r defnydd o ymchwil yn cynnig cyfleoedd ar gyfer diagnosis a thriniaethau cyflymach a mwy cywir i gleifion unigol hefyd. Mae Canolfan Iechyd Genomig Cymru, a agorwyd yn 2023, ac a ariannwyd gan Lywodraeth Cymru, yn darparu cyfleuster o’r radd flaenaf i GIG Cymru weithio gyda phartneriaid diwydiannol, sef lle mae’r ymchwil yn aml yn fwyaf llwyddiannus, yr ymchwil gydweithredol honno, ac mae hefyd mewn gwirionedd yn amgylchedd croesawgar iawn i gleifion. Rwy'n credu bod yna amrywiaeth o ffyrdd y mae’r cynnig genomeg yng Nghymru eisoes yn gryf iawn. Yn amlwg, fel y mae’r Aelod yn ei grybwyll, mae gennym gynlluniau i wneud mwy, ac mae’r gwaith hwnnw ar y gweill.

Diolch am eich ymateb. Mae'n drueni nad ydym wedi cael dyddiad hyd yn hyn o ran pryd y mae Llywodraeth Cymru yn bwriadu cyflwyno'r gwasanaeth genomeg cenhedlaeth nesaf hwnnw, ond rydym yn aros, ac mae'n debyg mai'r neges yw 'Cawn glywed mwy yn y man'.

Yn anffodus, mae plant o dan hyd yn oed fwy o anfantais pan fo’n dod at ganser. Tra bo canser ymysg oedolion yn bennaf yn cael ei achosi gan ffactorau amgylcheddol, mae canser ymysg plant yn bennaf yn anghyffredin, neu mae llai o siawns ganddyn nhw o oroesi. Ond oherwydd diffyg gwasanaethau arbenigol yma yng Nghymru, mae bron i dri chwarter o gleifion yn gorfod teithio y tu hwnt i Gymru am o leiaf rhan o’u triniaeth, gyda rhai’n gorfod mynd mewn i ddyled er mwyn fforddio costau teithio a chostau llety.

Yn ogystal â hyn, mae adroddiad Archwilio Cymru wedi pwysleisio nad yw cynllun gwella canser y Llywodraeth yn ddigonol oherwydd y diffyg ystyriaeth i anghenion plant a phobl ifanc. Mae hyn yn adlewyrchiad o dueddiad ehangach lle mae plant yn dioddef canlyniadau cymharol gwaeth nag oedolion wrth ymgysylltu â’r system iechyd, yn enwedig o ran rhestrau aros. Un o ddyletswyddau pennaf cymdeithas ydy i warchod cenedlaethau’r dyfodol, ac, ar hyn o bryd, mae Cymru yn syrthio yn fyr yn hynny o beth. Felly, a gaf i ofyn i’r Ysgrifennydd Cabinet i ystyried sefydlu cronfa er mwyn cefnogi costau teithio a llety cleifion canser ifanc sy’n gorfod teithio y tu hwnt i Gymru am driniaeth, ac i esbonio os ydy e’n credu bod angen datblygu strategaeth benodol canser i blant a phobl ifanc yng Nghymru, fel sydd eisoes yn bodoli yn yr Alban?

Diolch i’r Aelod am gwestiwn pwysig arall. O ran cwestiwn strategaeth benodol, dwi’n credu mai rhywbeth sy’n cael ei arwain yn glinigol yw’r penderfyniad hwnnw. Fy marn bersonol i yw nad diffyg strategaethau sydd gyda ni o ran y byd canser, ac mae angen sicrhau bod gwell cysylltiad rhwng yr holl weithgaredd sydd yn digwydd o ran canser plant, a chanser yn fwy cyffredinol hefyd. Rwy’n credu bod e’n anorfod ar un lefel bod elfen o deithio, yn enwedig, fel roedd yr Aelod yn cydnabod, lle mae rhai ffurfiau o ganser yn rhai sydd ddim yn codi’n aml iawn. Mae pobl hefyd yn teithio pellteroedd, yn cynnwys o Loegr, i ddod yma i Gymru am rai o’r triniaethau yna. Felly, mae’r berthynas honno yn un sydd wedi’i sefydlu. Byddwn i’n hoffi gweld mwy yn cael ei wneud yn lleol, wrth gwrs, ond mae elfen o hynny, rwy’n credu, yn anorfod.

Fe wnaeth e gyfeirio at adroddiad Audit Wales yn hyn o beth, ac rwyf wedi gwneud datganiad, wrth gwrs, yn sgil hynny, yn derbyn bod angen sicrhau bod arweiniad cliriach yn digwydd o ran y gwaith yn yr executive, i sicrhau bod y gofynion o’r system yn gliriach. Mae’r gwaith hynny nawr yn digwydd, a hefyd y bwrdd arweinyddiaeth rwyf wedi ei sefydlu ar draws yr holl raglenni, i sicrhau bod y rheini’n cydweithio mewn ffordd fwy effeithiol hefyd.