Eitem 7 yw dadl y Pwyllgor Cyllid: blaenoriaethau gwariant Llywodraeth Cymru ar gyfer cyllideb 2025-26. A galwaf ar Gadeirydd y pwyllgor i wneud y cynnig, Peredur Owen Griffiths. 

Cynnig NDM8642 Peredur Owen Griffiths

Cynnig bod y Senedd:

Yn nodi’r gwaith ymgysylltu a wnaed gan y Pwyllgor Cyllid yn ymwneud â blaenoriaethau gwariant Llywodraeth Cymru ar gyfer cyllideb 2025-26, ac yn nodi ymhellach y sylwadau a wnaed gan gyfranogwyr yn y digwyddiadau a ganlyn:

a) digwyddiad i randdeiliaid yng Nghanolfan S4C yr Egin, Caerfyrddin;

b) grwpiau ffocws ymgysylltu â dinasyddion; a

c) digwyddiadau ymgysylltu gyda phobl ifanc.

Cynigiwyd y cynnig.

Diolch, Dirprwy Lywydd. Mae’n bleser gennyf godi heddiw i agor y ddadl yma gan y Pwyllgor Cyllid ar flaenoriaethau gwariant Llywodraeth Cymru ar gyfer 2025-26.

Mae’r dadleuon hyn wedi dod yn arf gwerthfawr i ni fel pwyllgor i ddweud wrth Lywodraeth Cymru sut mae ei phenderfyniadau cyllidebol yn effeithio ar bobl ym mhob rhan o Gymru yn ddyddiol. Mae’n llinyn mesur i ni weld sut mae cyllid, neu ei ddiffyg, yn effeithio ar bobl ar y rheng flaen, a bwydo’r safbwyntiau hyn yn ôl i’r Llywodraeth, a fydd yn gosod ei blaenoriaethau gwariant yn y gyllideb ddrafft yn hwyrach yn y flwyddyn.

Rydym yn gwerthfawrogi parodrwydd ein rhanddeiliaid i gymryd rhan yng ngwaith ymgysylltu’r pwyllgor, ac rydym yn ddiolchgar i bawb sydd wedi siarad mor angerddol a gonest am eu barn sydd, mewn llawer o achosion, hefyd yn brofiadau byw. Y nod i lawer ohonynt oedd cynnig atebion ymarferol am ffyrdd mwy effeithiol o ddefnyddio cyllid, gan ein hatgoffa ein bod ni i gyd yn gweithio tuag at yr un nod: gwella bywydau pobl yma yng Nghymru.

Rwy’n gobeithio y bydd Llywodraeth Cymru yn gwrando ar y safbwyntiau yn yr adroddiad hwn ac yn gosod ei blaenoriaethau flwyddyn nesaf gan gofio’r rhain.

Ddirprwy Lywydd, roedd ein gwaith ymgysylltu ar gyllideb y flwyddyn nesaf yn cynnwys tair elfen: digwyddiad rhanddeiliaid yng Nghanolfan S4C yr Egin yng Nghaerfyrddin, nifer o grwpiau ffocws gyda sefydliadau a dinasyddion ledled Cymru, a digwyddiadau ymgysylltu ag ieuenctid, gan gynnwys grŵp ffocws penodol gyda myfyrwyr yng Ngholeg y Cymoedd, a sesiwn alw heibio yn Eisteddfod yr Urdd.

Cyn imi nodi ein blaenoriaethau, hoffwn bwysleisio y bydd cyllideb y flwyddyn nesaf yn cael ei datblygu mewn cyd-destun gwahanol, yn dilyn ethol Llywodraeth newydd yn San Steffan. Yn amlwg, mae’n rhy gynnar i asesu effaith hyn ar sefyllfa cyllid Llywodraeth Cymru, ond hoffwn fanteisio ar y cyfle i ofyn i Ysgrifennydd y Cabinet pa wybodaeth y mae wedi’i chael gan y Canghellor neu’r Trysorlys ar ddatblygiadau yn y maes hwn.

Hoffwn fynegi siom fod Llywodraeth Cymru yn bwriadu cyhoeddi’r gyllideb ddrafft yn hwyr eto eleni, ar 10 Rhagfyr. Fodd bynnag, rwy'n derbyn bod yna ansicrwydd hyd nes y bydd y Canghellor yn cadarnhau dyddiad digwyddiad cyllidol yr hydref, ac rwy'n croesawu'r ffaith y caiff y gyllideb ddrafft ei chyhoeddi yn ystod tymor y Senedd eleni, a fydd o leiaf yn caniatáu i’r Aelodau yn y Siambr ystyried y cynigion cyn gynted ag y cânt eu cyhoeddi.

Ddirprwy Lywydd, trof yn awr at ein gwaith ymgysylltu. Fel sylw cyffredinol, ceir dealltwriaeth fod adnoddau llywodraethol yn dynn, a bod ffocws diamau ar leihau aneffeithlonrwydd ariannol yn hytrach na chynyddu cyllid. Yn fyr, mae'r hinsawdd economaidd yn anodd. Mae effaith hirdymor yr argyfwng costau byw yn parhau i effeithio ar y cyd-destun ariannol, ac mae ei effaith i'w gweld ar draws y meysydd blaenoriaeth a nodwyd gennym yn ein hadroddiad. Mae hyn, wedi’i waethygu gan ddigwyddiadau byd-eang a’r ddibyniaeth gynyddol ar wasanaethau cyhoeddus, sydd eu hunain yn ei chael hi'n anodd gweithredu’n effeithiol, yn cyfuno i greu darlun llwm.

Fodd bynnag, er gwaethaf honiad Llywodraeth Cymru yn ei naratif cyllidebol y llynedd ei bod yn diogelu gwasanaethau rheng flaen craidd, teimlai rhanddeiliaid fod angen llai o benderfyniadau adweithiol byrdymor, yn y gred fod hynny wedi digwydd ar draul cyllidebu strategol mwy hirdymor. Fel y dywedodd un cyfranogwr wrthym,

'Nid taflu arian at bethau yw'r ateb, ond sut y caiff ei wario yn hytrach na faint sy'n cael ei wario.'

Yn ymarferol, mae hyn yn cynnwys ymbellhau oddi wrth y defnydd o staff asiantaeth yn y sectorau iechyd, gofal cymdeithasol ac addysg yn arbennig. O ganlyniad, mae ein hadroddiad yn nodi rhai meysydd blaenoriaeth allweddol y disgwyliwn i gyllideb Llywodraeth Cymru ar gyfer y flwyddyn nesaf fynd i’r afael â nhw.

Yn gyntaf oll, ers amser maith, mae taer angen datblygu dull cynaliadwy a chyfannol o ariannu iechyd a gofal cymdeithasol, sy’n gydgysylltiedig ac sydd wedi’i wreiddio mewn cydweithrediad â gwasanaethau rheng flaen eraill. Fel y dywedodd un gofalwr di-dâl wrth ein grwpiau ffocws,

'Mewn perthynas ag iechyd a gofal cymdeithasol, ni chredaf fod y llaw chwith yn gwybod beth mae'r llaw dde yn ei wneud.'

Soniodd rhanddeiliaid yn ein digwyddiad yng Nghaerfyrddin am yr anghydbwysedd yn y cyllid rhwng iechyd a gofal cymdeithasol, sy’n aml yn arwain at dagfeydd yn y system. Byddai mynd i’r afael â hyn yn golygu y gallai cleifion gael eu trosglwyddo’n gynt o ysbytai i ofal cymdeithasol, ac yn ôl adref. Ym mhob un o’n digwyddiadau, roedd teimlad cryf fod angen parch cydradd rhwng gweithwyr gofal cymdeithasol a staff y GIG.

Yn ail, mae'n amlwg fod angen mynd i’r afael ar frys â’r pwysau cyllidebol yn y sector addysg, y clywsom eu bod ar ymyl y dibyn. Gyda nifer o ysgolion yn wynebu diswyddiadau gorfodol ac awdurdodau lleol heb yr adnoddau mwyach i ddarparu rhai gwasanaethau ysgol penodol, cafwyd neges glir gan randdeiliaid fod taer angen cyllid ychwanegol.

Clywsom bryderon ynglŷn â sut mae costau byw yn effeithio ar blant a phobl ifanc sydd angen prydau ysgol am ddim, ond sut nad yw hyn bob amser yn bosibl gan nad yw trothwyon incwm wedi’u codi yn unol â chwyddiant. Lleisiwyd pryderon hefyd am fynediad y plant mwyaf agored i niwed at brydau bwyd fforddiadwy yn ystod gwyliau ysgol.

Dywedodd myfyrwyr mewn un grŵp ffocws wrthyf fod cost y diwrnod ysgol yn codi’n raddol, yn enwedig gwisg ysgol, ymweliadau ac offer. Eto eleni, ac yn enwedig o blith y rhai y buom yn siarad â nhw yn Eisteddfod yr Urdd, roedd pobl yn ofni y byddai toriadau pellach i’r sector addysg yn drychinebus i’r disgyblion mwyaf agored i niwed, gan effeithio ar wasanaethau allweddol sydd wedi’u targedu at ddarparu gofal iechyd meddwl i ddisgyblion a chefnogi’r rheini sydd ag anghenion dysgu ychwanegol.

Yn drydydd, nodwyd tai ac adeiladu cymunedau lle mae pobl ifanc yn teimlo eu bod yn cael y cymorth i fyw a gweithio fel blaenoriaeth allweddol. Daeth hyn drwyddo’n gryf yn ein grwpiau canolbwyntio ar y dinesydd. Dywedodd rhywun,

'Dylai tai o ansawdd da fod yn hawl ddynol sylfaenol.'

Codwyd pwysigrwydd adeiladu tai carbon isel o ansawdd da y gellir eu haddasu’n hawdd i bobl ag anableddau a chyflyrau iechyd. Ond roedd neges glir ei bod yn hanfodol bod cartrefi yn y mannau cywir, yn agos at ysgolion, trafnidiaeth, siopau ac ardaloedd gwyrdd, nid yn unig er mwyn lleihau costau adeiladu seilwaith newydd, ond hefyd er mwyn lleihau’r ôl-troed carbon a sbarduno twf economaidd. Byddai buddsoddi fel hyn nid yn unig yn helpu i fynd i’r afael â’r angen am dai, ond byddai hefyd yn sicrhau nifer o fanteision eraill, sef lleihau rhenti a chystadleuaeth, gwella iechyd a llesiant pobl, lleihau biliau ynni, a galluogi cartrefi i arbed ynni.

Siaradodd rhai yn angerddol am y manteision diwylliannol hefyd, gan gynnwys helpu Llywodraeth Cymru i gyrraedd ei tharged o 1 miliwn o siaradwyr Cymraeg erbyn 2050. Drwy helpu pobl ifanc i aros yn eu cymunedau, a neilltuo cyllid ar gyfer yr iaith, gallwn ni sicrhau bod mwy o bobl yn siarad y Gymraeg nag erioed o’r blaen, yn enwedig mewn ardaloedd gwledig. At hynny, drwy ddatblygu gweithlu dwyieithog a rhoi cyfleoedd i bobl ifanc astudio a hyfforddi drwy gyfrwng y Gymraeg, mae’r ateb yn ymarferol. Bydd hyn nid yn unig yn helpu i ddiogelu y Gymraeg, ond bydd hefyd yn ei galluogi i ffynnu yn ein cymunedau. 

Mae ein pedwerydd maes blaenoriaeth yn ymwneud â gwario'n fwy effeithlon ac effeithiol i adeiladu’r economi leol drwy greu swyddi cynaliadwy, darparu gwell cysylltiadau trafnidiaeth, ac adeiladu tai fforddiadwy. Soniodd y cyfranogwyr am alinio ysgogiadau polisi fel y dylid ymdrechu, wrth fuddsoddi mewn sectorau fel iechyd neu'r pontio gwyrdd, i sicrhau’r buddion mwyaf posibl i fusnesau ac economïau lleol. Byddai’n esgeulus imi beidio â sôn am y pryderon ynghylch y gostyngiad yn y rhyddhad ardrethi a’r effaith enfawr y bydd hyn yn ei chael ar rai sectorau megis busnesau hamdden a lletygarwch, gan arwain at gau lleoliadau a cholli swyddi.

Yn anffodus, unwaith eto eleni, soniodd nifer o randdeiliaid am y statws anghyfartal sydd i fenywod yn yr economi, gyda llawer yn gweithio mewn swyddi rhan-amser ac ar gyflogau isel. Mae menywod yn fwy tebygol o ddibynnu ar wasanaethau cyhoeddus, yr union wasanaethau y gwyddom eu bod o dan fygythiad. Nodwyd eto eleni fod costau gofal plant uchel yn atal menywod rhag dychwelyd i'r gweithle. Roedd rhwystredigaeth gyda phenderfyniad Llywodraeth Cymru i dorri cyllid cymorth gofal plant, ond hyd yn oed yn fwy felly gyda’r diffyg asesu i ddeall pam mai nifer isel a oedd yn manteisio ar y cynnig, yn enwedig gan nad yw'n ymddangos ei fod yn cyd-fynd â’r sefyllfa ar lawr gwlad o gwbl. Croesawyd cronfeydd caledi fel cymorth defnyddiol, ond teimlai pobl eu bod yn cuddio’r anghydraddoldebau strwythurol a’r buddsoddiad yn y gyllideb, sy'n galw am atebion hirdymor.

Yn olaf, hoffem wybod beth gaiff ei wneud yn y gyllideb ddrafft ar gyfer pobl ifanc. Dyma grŵp demograffig y cyfeirir ato yn ein hadroddiad drwyddo draw fel un sydd wedi'i wasgu'n anghymesur o bron bob ochr: pwysau ar wasanaethau addysg; materion yn deillio o'r pandemig a’r cyfryngau cymdeithasol sy'n achosi i blant a phobl ifanc droi at wasanaethau iechyd meddwl; lleihad yn y cyllid sydd ar gael ar gyfer prentisiaethau addysg bellach; diffyg tai fforddiadwy; diffyg cyfleoedd i weithio a byw yn y cymunedau y maent yn eu galw’n gartref. Gallwn barhau, Ysgrifennydd y Cabinet, ond yn lle hynny, rwyf am droi at yr hyn a gynigiodd ein grwpiau ffocws a’n rhanddeiliaid fel atebion: trafnidiaeth am ddim i bobl ifanc—mae hyn eisoes wedi’i dreialu mewn lleoedd fel Rhondda Cynon Taf, a dywedodd cyfranogwyr wrthym fod hyn yn gwneud gwahaniaeth gwirioneddol; gostwng y costau sy'n gysylltiedig ag addysg uwch—mae'n cael effaith andwyol ar hyn o bryd ar uchelgeisiau pobl ifanc i geisio cymwysterau pellach; canolbwyntio cymorth i bobl ifanc mewn ardaloedd gwledig drwy adeiladu tai fforddiadwy, annog ffermio cynaliadwy fel bywoliaeth hyfyw, a darparu gwell seilwaith trafnidiaeth i gymunedau ynysig; darparu cyfleusterau i blant a phobl ifanc eu mwynhau yn eu cymunedau, gan gynnwys mynediad at y celfyddydau creadigol. Ni ellir anwybyddu’r safbwyntiau hyn, Ysgrifennydd y Cabinet, ac edrychaf ymlaen at weld sut y bydd y gyllideb ddrafft yn eu hystyried.

Yn olaf, hoffwn sôn yn fyr am yr ymwybyddiaeth o drethi Cymru. Dangosodd ein gwaith fod gwybodaeth ac ymwybyddiaeth o drethi datganoledig yn parhau i fod yn dameidiog, yn enwedig mewn perthynas â phobl ifanc. Mae’n dangos bod cryn dipyn o ffordd i fynd ac yn cwestiynu a yw’r gwaith a wnaed gan Lywodraeth Cymru fel rhan o’i gwaith ar wella’r gyllideb yn dwyn ffrwyth. Mae trethiant yn ddull gweithredu allweddol gan y Llywodraeth i godi arian er mwyn ariannu gwasanaethau cyhoeddus, ac mae’n hanfodol fod y cyhoedd yng Nghymru yn deall pwerau trethu Llywodraeth Cymru.

Dirprwy Lywydd, mae’r rheini sydd wedi cymryd rhan yn ein digwyddiadau dros y misoedd diwethaf wedi rhoi digon i’r pwyllgor a’r Ysgrifennydd Cabinet gnoi cil yn ei gylch. Mae llawer o ddatrysiadau mae rhanddeiliaid wedi’u hawgrymu yn ymddangos yn fuddiol iawn i’r pwyllgor, a hoffem weld yr Ysgrifennydd Cabinet yn bwrw ymlaen â’r syniadau a’r mentrau hyn yn y gyllideb ddrafft y flwyddyn nesaf. Hoffwn bwysleisio pa mor werthfawr oedd y sesiynau hyn o ran llywio ein hadroddiad. Rwy’n edrych ymlaen at glywed cyfraniad Aelodau eraill a chyd-Gadeiryddion pwyllgorau ar y materion hyn, mewn dadl a fydd, gobeithio, yn un ffrwythlon ac adeiladol. Diolch yn fawr. 

Mae 13 o Aelodau eisiau siarad yn y ddadl hon. 

Rwy'n mynd i ganiatáu i bawb siarad, ond byddwch yn gryno yn eich cyfraniadau er mwyn i hynny allu digwydd, os gwelwch yn dda.

Byddaf yn galw Cadeiryddion pwyllgorau yn gyntaf. John Griffiths. 

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Wrth siarad yn rhinwedd fy swydd fel Cadeirydd y Pwyllgor Llywodraeth Leol a Thai, hoffwn ailadrodd rhai o gasgliadau allweddol y pwyllgor yn dilyn ein gwaith craffu ar y gyllideb ddrafft yn gynharach eleni. Mae’r rhain yn dal yn berthnasol ac yn bwysig, a hoffem eu gweld yn cael eu blaenoriaethu gan Lywodraeth Cymru yn y gyllideb ddrafft ar gyfer y flwyddyn nesaf.

Pan siaradais yr adeg hon y llynedd, pwysleisiais ein pryder ynghylch y nifer uchel o bobl sy’n byw mewn llety dros dro a phwysigrwydd blaenoriaethu cyllid i alluogi pobl i gael eu symud i lety parhaol hirdymor. Roedd taer angen y cynnydd o £13 miliwn i’r grant cymorth tai yng nghyllideb 2024-25 er mwyn mynd i’r afael â chyflogau isel yn y sector ac atal darparwyr gwasanaethau rhag gorfod rhoi contractau yn ôl. Mae gwasanaethau a ariennir gan y grant hwn yn hanfodol i atal a lliniaru digartrefedd. Felly, dylai'r cynnydd hwn fod o leiaf yn unol â chwyddiant ar gyfer y flwyddyn nesaf. Dylai cyllid ar gyfer y grant hollbwysig hwn, unwaith eto, fod yn flaenoriaeth i Lywodraeth Cymru.

Hoffwn bwysleisio, fel y gwneuthum y llynedd, y dylai sicrhau llety hirdymor mewn amgylchedd diogel fod yn flaenoriaeth allweddol ar gyfer cyllideb y flwyddyn nesaf. Mae’r datganiad a gyhoeddwyd gan Lywodraeth Cymru yr wythnos diwethaf ar ei rhaglen ddeddfwriaethol ar gyfer y flwyddyn nesaf yn cynnwys ymrwymiad i gyflwyno Bil digartrefedd i helpu pobl i aros yn eu cartrefi a chanolbwyntio ar atal ac ymyrraeth gynnar. Bydd yn hollbwysig sicrhau y caiff cyllid ei flaenoriaethu yng nghyllideb y flwyddyn nesaf er mwyn cyflawni’r ddeddfwriaeth hon yn effeithiol. Bydd yn arbennig o bwysig blaenoriaethu cyllid ar gyfer adeiladu a chaffael mwy o gartrefi cymdeithasol.

Maes arall y dylid ei flaenoriaethu yw sicrhau cyllid digonol i wneud gwaith adfer ar adeiladau preswyl uchel iawn, sy'n faes arall y mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i gyflwyno deddfwriaeth arno y flwyddyn nesaf, ac y bydd cyllid digonol ar ei gyfer yn hanfodol.

Ddirprwy Lywydd, gan droi at lywodraeth leol, mae'r straen ariannol digynsail a wynebir gan awdurdodau lleol yn thema sy'n codi dro ar ôl tro yn ein gwaith craffu ar y gyllideb. Yn y flwyddyn ariannol ddiwethaf, fe wnaeth awdurdodau lleol wynebu un o’r setliadau cyllideb mwyaf heriol yn y blynyddoedd diweddar, yn ystod cyfnod o bwysau cynyddol ar wariant cyllid cyhoeddus. Fel pwyllgor, fe wnaethom nodi ein pryder fod awdurdodau lleol mewn sefyllfa o orfod gwneud penderfyniadau a oedd nid yn unig yn anodd, ond hefyd yn ddewisiadau gwael a fydd, heb os, yn cael effaith ar gynaliadwyedd gwasanaethau yn y tymor hwy. Ni all hyn barhau. Dylai Llywodraeth Cymru barhau i gynnal deialog reolaidd ag awdurdodau lleol i fonitro eu cadernid ariannol a sicrhau, wrth symud ymlaen, fod cyllid ar gyfer gwasanaethau cyhoeddus hanfodol yn cael ei flaenoriaethu.

Thema arall sy’n codi dro ar ôl tro yn ein gwaith craffu ar y gyllideb yw’r tanwariant yn y grant cyfalaf safleoedd Sipsiwn a Theithwyr. Mae’n hanfodol fod Llywodraeth Cymru yn parhau i weithio gydag awdurdodau lleol a’r cymunedau dan sylw i annog defnydd ac ymwybyddiaeth o’r grant ac i ddarparu canllawiau clir ar geisiadau. Byddwn yn ystyried hyn ymhellach yn ein gwaith dilynol sydd ar y ffordd ar ddarparu safleoedd ar gyfer Sipsiwn, Roma a Theithwyr, ac rydym yn debygol o wneud argymhellion pellach ar ôl hynny. Diolch yn fawr.

Sam Rowlands ar ran y Pwyllgor Iechyd a Gofal Cymdeithasol.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Hoffwn wneud pedwar pwynt byr yn fy rôl fel Cadeirydd dros dro y Pwyllgor Iechyd a Gofal Cymdeithasol. Mae'r cyntaf yn ymwneud â'r gweithlu iechyd a gofal cymdeithasol. Fel y byddech yn ei ddisgwyl, mae hwn yn faes o ddiddordeb penodol i'r pwyllgor ac yn un a chanddo broblemau hirsefydlog. O ystyried y prinder presennol yn y gweithlu a'r galw cynyddol am wasanaethau, mae gwir angen buddsoddiad mewn gweithlu iechyd a gofal cymdeithasol medrus a chynaliadwy gyda ffocws cryf ar wella cyfraddau cadw staff. Byddai’r pwyllgor yn mynegi bod yn rhaid i hyn barhau i fod yn flaenoriaeth ar gyfer buddsoddi a gwella gan Lywodraeth Cymru, gan y byddai’n lliniaru ac yn lleihau risgiau a phwysau costau yn y tymor hir.

Yn ail, ar wasanaethau gofal cymdeithasol awdurdodau lleol, mynegodd ein hadroddiad fel pwyllgor ar gyllideb ddrafft Llywodraeth Cymru ar gyfer 2024-25 ein pryder ynghylch y lefelau uchaf erioed o alw am y gwasanaethau a’r bwlch cyllidebol sy’n wynebu gwasanaethau gofal cymdeithasol awdurdodau lleol dros yr ychydig flynyddoedd nesaf. Felly, wrth edrych ymlaen, bydd yn hollbwysig fod Llywodraeth Cymru yn monitro mynediad at wasanaethau gofal cymdeithasol i sicrhau nad yw pwysau cyllidebol yn y dyfodol yn golygu bod gwasanaethau gofal a chymorth yn cael eu gwrthod i bobl sy’n gymwys i'w cael. Pwynt penodol yma, y byddwn yn gwerthfawrogi pe gallai Ysgrifennydd y Cabinet gyfeirio ato yn ei hymateb, yw'r cyllid ar gyfer darparwyr gofal cymdeithasol, sy'n nodi'n glir fod angen oddeutu 10 y cant o gynnydd yn eu cyllid i allu talu am y cynnydd yn y cyflog byw gwirioneddol, sy'n sicr i'w groesawu. Dim ond cynnydd o 3 y cant y mae rhai darparwyr yn ei gael, nad yw’n eu galluogi i ateb gofynion y cyflog byw gwirioneddol. Felly, hoffwn annog Llywodraeth Cymru i ariannu’r diffyg hwn i sicrhau ein bod yn gweld y gwasanaethau hyn yn parhau yn y dyfodol.

Mae’r trydydd pwynt o safbwynt y pwyllgor yn ymwneud ag anghydraddoldebau iechyd. Mae hyn yn parhau i fod yn fater pwysig i’r pwyllgor iechyd ei ystyried, ac mae’r pwyntiau a wnaed yn ystod y ddadl y llynedd yn werth eu hailadrodd. Mae'n bwysig iawn fod effeithiau gwahaniaethol dyraniadau cyllid ar wahanol grwpiau a chymunedau yn cael eu hasesu a'u hystyried wrth ddatblygu cynigion y gyllideb, nid ar ddiwedd y broses yn unig.

Ac yn olaf, ar wariant cyfalaf, mae’r Pwyllgor Iechyd a Gofal Cymdeithasol wedi adrodd yn y gorffennol fod diffyg cyllid cyfalaf a buddsoddiad yn rhwystr rhag darparu gwasanaethau nawr, nid yn y dyfodol yn unig. Mae hyn yn ei gwneud yn bwysicach fyth fod dyraniadau cyllid cyfalaf yn cael eu defnyddio yn y ffordd orau a bod blaenoriaethau byrddau iechyd ar gyfer buddsoddi cyfalaf yn cyd-fynd â rhai Llywodraeth Cymru. Felly, Ddirprwy Lywydd, byddwn yn ddiolchgar pe gallai Ysgrifennydd y Cabinet ymateb i'r pwyntiau hyn. Diolch.

Delyth Jewell fel Cadeirydd y Pwyllgor Diwylliant, Cyfathrebu, y Gymraeg, Chwaraeon a Chysylltiadau Rhyngwladol.

Diolch, Dirprwy Lywydd, a diolch i'r Pwyllgor Cyllid am gynnal y ddadl hon heddiw. Hoffwn i ddiolch hefyd i Gadeirydd y Pwyllgor Cyllid a swyddogion y pwyllgor am eu holl waith yn cefnogi’r ddadl. 

Dirprwy Lywydd, bydd Aelodau’r Siambr yn ymwybodol o’r effaith ddinistriol mae toriadau diweddar yn y gyllideb yn ei chael ar ddiwylliant a chwaraeon yng Nghymru. Mae ein sefydliadau cenedlaethol, fel Amgueddfa Cymru, y llyfrgell genedlaethol a chyngor y celfyddydau wedi dioddef gostyngiadau sylweddol yn eu cyllid, boed hynny yn bethau sydd wedi cael effaith ar sefydliadau eraill ai peidio, sy’n arwain at risg gwirioneddol i’n casgliadau cenedlaethol a’n bywyd diwylliannol. Mae’r colledion swyddi yn y sefydliadau hyn wedi gweld gwerth degawdau o wybodaeth yn cael eu colli dros nos. Dyma wybodaeth does dim modd ei hadennill.

Mae Opera Cenedlaethol Cymru wedi gweld toriad o 12 y cant yn ei gyllideb gan Gyngor Celfyddydau Cymru a 35 y cant gan Gyngor Celfyddydau Lloegr. Dywedodd Undeb y Cerddorion wrthyn ni, a gwnaf i ddyfynnu eu geiriau:

'Mae'r gostyngiadau hyn yn arwain at newidiadau mor sylweddol a pharhaol mewn cwmni cenedlaethol sy'n strwythurol bwysig i'r celfyddydau a diwylliant yng Nghymru fel bod achos cryf i Lywodraeth Cymru gamu i mewn gyda chymorth ychwanegol.'

Mae heriau ariannu mewn rhannau eraill o’r sector diwylliant hefyd, gyda sefydliadau cenedlaethol eraill yn teimlo’r pwysau yn aruthrol. Mae Coleg Brenhinol Cerdd a Drama Cymru wedi bod yn ymgynghori yn ddiweddar ar gynigion i atal rhai o’u rhaglenni penwythnos i bobl ifanc. Mae’r sefyllfa ariannol sy’n wynebu’r coleg yn wael, ond os bydd y cynigion hyn yn mynd yn eu blaen, bydd Cymru heb conservatoire ieuenctid i ddarparu hyfforddiant lefel uwch i ddysgwyr ifanc. Eto, mae cap wastad yn cael ei roi, ymddengys, ar botensial ein diwylliant i ffynnu.

Nid diwylliant yn unig, wrth gwrs, sydd wedi cael ergyd. Mae chwaraeon ac ymarfer corff wedi cael eu taro yn galed hefyd. Mae Llywodraeth Cymru wedi dweud wrthym dro ar ôl tro

‘Gall chwaraeon fod yr offeryn iechyd ataliol mwyaf effeithiol i’r wlad’.

Dŷn ni fel pwyllgor yn cytuno, ond ble mae’r cydlyniad mewn ariannu’r gwasanaeth iechyd cenedlaethol drwy wneud toriad o 8 y cant i gyllideb Chwaraeon Cymru ac felly storio problemau mwy a drutach i’r gwasanaeth iechyd cenedlaethol yn y dyfodol? Os ydyn ni o ddifri ynglŷn â diogelu’r gwasanaeth iechyd cenedlaethol, mae angen inni edrych ar atal yn ogystal â gwella.

Mae gwir effaith penderfyniadau a gafodd eu gwneud y llynedd bellach yn torri trwyddo i’r cyrff diwylliant a’n cyrff chwaraeon. Er bod croeso mawr i’r cyhoeddiad cyllid diweddar ar gyfer amgueddfeydd a’r llyfrgell genedlaethol gan gyn Ysgrifennydd y Cabinet dros ddiwylliant, roedd hyn yn rhywbeth bach iawn o’i gymharu gyda’r hyn sydd ei angen, a gwnaeth hi gydnabod hynny.

Bydd y pwyllgor yn parhau â’n galwadau ni i’r Llywodraeth ddarparu cyllid digonol i gefnogi diwylliant a chwaraeon. Fodd bynnag, byddwn yn adeiladol. Dyna pam y byddwn yn lansio ymchwiliad cyn bo hir ar effaith gostwng cyllid ym meysydd diwylliant a chwaraeon. Rydym yn bwriadau darparu argymhellion i Lywodraeth Cymru cyn iddyn nhw gyhoeddi eu cyllideb ddrafft yn ddiweddarach eleni. Rhaid i Lywodraeth Cymru adolygu effaith y toriadau eleni a gwneud newidiadau yn y flwyddyn ariannol nesaf, ac mae’r pwyllgor yn edrych ymlaen i gyfrannu at hyn.

Jack Sargeant fel Cadeirydd y Pwyllgor Deisebau.

Diolch yn fawr, Ddirprwy Lywydd. Ar Bwyllgor Deisebau’r Senedd, rydym mewn sefyllfa unigryw yn y Senedd hon fel y pwyllgor y mae ei agenda'n cael ei phennu gan bobl Cymru. O ganlyniad, mae gennym bersbectif unigryw yn aml ar y materion sy'n bwysig. Dros yr wythnosau a’r misoedd diwethaf, rydym wedi gweld cynnydd yn nifer y deisebau sy’n cael eu cyflwyno mewn perthynas â phob un o gyfrifoldebau Llywodraeth Cymru yn galw am fwy o gyllid, naill ai’n uniongyrchol neu’n anuniongyrchol. Bydd Ysgrifenyddion Cabinet a Gweinidogion perthnasol Llywodraeth Cymru eisoes yn gyfarwydd â’r rhan fwyaf ohonynt, ond hoffwn achub ar y cyfle heddiw i dynnu sylw at rai o’r deisebau hynny.

Teitl un o'r deisebau hyn yw 'Adnoddau Teg a Digonol ar gyfer Practisau Cyffredinol yng Nghymru'. Ddirprwy Lywydd, mae’r un hwn yn eithaf hunanesboniadol, ond mae wedi cael dros 20,000 o lofnodion, a gwn fod practis cyffredinol yn faes y mae’r pwyllgor iechyd yn bwriadu edrych arno yn nes ymlaen eleni, ac nid yw’r cwestiwn hwn yn mynd i ddiflannu.

Yn yr wythnosau diwethaf, rydym wedi gweld tair deiseb yn ymwneud â chyllid ar gyfer diwylliant. Fe wnaethom drafod deiseb, 'Tyfu, nid torri, cyllid y Llyfrgell Genedlaethol, Amgueddfa Cymru a’r Comisiwn Brenhinol'. Rydym wedi gofyn am ddadl, fel pwyllgor, ar y ddeiseb, 'Amddiffyn adrannau iau Coleg Brenhinol Cerdd a Drama Cymru rhag cael eu cau', sydd i fod i gael ei chynnal yn yr hydref. Ac rydym hefyd wedi ystyried deiseb, 'Ailsefydlu cyllid craidd ar gyfer TRAC Cymru’. Er bod rhai o’r rhain yn cael eu hariannu o linellau gwariant addysg yn hytrach na diwylliant, credaf eu bod yn tynnu sylw at bryder eang ymhlith sefydliadau diwylliannol yng Nghymru fod y wasgfa arnynt yn arbennig o ddifrifol.

Lywydd, soniodd Cadeirydd y Pwyllgor Cyllid—a diolch iddo am ei amser yn y Pwyllgor Deisebau hefyd—am gyllid addysg yn ei sylwadau agoriadol. Rhoddwyd tystiolaeth i ni fel pwyllgor ddiwedd y llynedd gan lywodraethwyr ysgolion i gefnogi eu deiseb o’r enw, ‘Adolygu'r cyllid annigonol ar gyfer ysgolion yng Nghymru’, ac mae’r pwyllgor wedi cael gohebiaeth yn ddiweddar gan dri undeb athrawon sy'n cefnogi’r ddeiseb hon, yn galw am adolygu cyllid addysg. Rydym wedi rhannu'r wybodaeth hon gyda'n cyd-Aelodau. Ochr yn ochr â’r galwadau hyn am adolygiad o gyllid craidd, rydym hefyd wedi cael y ddeiseb, 'Ehangu prydau ysgol am ddim i holl blant ysgolion uwchradd’, rhywbeth y byddai angen cyllid ychwanegol ar ei gyfer, wrth gwrs, Lywydd.

Rwy'n rhannu'r deisebau hyn fel ciplun. Mae eraill yn galw am gyllid ychwanegol ar gyfer llwybrau bysiau ac ar gyfer buddsoddi mewn seilwaith rheilffyrdd newydd. Ac mae deisebau eraill yn galw am fwy o arian i Cyfoeth Naturiol Cymru gyflogi mwy o arolygwyr a bod yn warcheidwad mwy cadarn ar gyfer ein hafonydd ac i gadw ein cyfleusterau ymwelwyr ar agor. Gwn hefyd mai dim ond hyn a hyn o arian sydd i'w gael. Mae’r ddadl heddiw'n rhoi cyfle i’n Senedd ystyried yr holl bethau yr hoffem eu cael, a’r holl bethau sydd eu hangen arnom, ac i wirio’r rhestr honno yn erbyn yr hyn y gallwn ei fforddio’n realistig.

Lywydd, rwy'n gobeithio bod fy nghyfraniad heddiw wedi tynnu sylw at rai o’r pethau y mae deisebwyr a’u cefnogwyr, pobl Cymru, yn awyddus i glywed amdanynt yn rownd nesaf y gyllideb yn nes ymlaen eleni. Diolch.

A Llyr Gruffydd, fel Cadeirydd y Pwyllgor Newid Hinsawdd, yr Amgylchedd a Seilwaith.

Diolch yn fawr iawn, Dirprwy Lywydd. A dwi'n ddiolchgar am y cyfle i gyfrannu. Dwi hefyd yn ddiolchgar, wrth gwrs, i'r Pwyllgor Cyllid am ei ymdrechion parhaus i wella’r trefniadau craffu ar y gyllideb ddrafft.

Nawr, mae’r Pwyllgor Newid Hinsawdd, yr Amgylchedd a Seilwaith eisoes wedi ysgrifennu at y Pwyllgor Cyllid i godi pryderon ynghylch ansawdd y dogfennau sy’n cyd-fynd â’r gyllideb ddrafft. Fe gawsom ni broblemau sylweddol eleni, gyda’r wybodaeth allweddol y gofynnodd y pwyllgor amdani ar goll, a hynny heb esboniad, a rhannau eraill yn anghywir neu’n anghyflawn. Wrth gwrs, rŷn ni’n cydnabod bod Llywodraeth Cymru yn gweithio o dan gyfyngiadau sylweddol, yn enwedig o ystyried ei bod yn dibynnu cymaint ar amseriad proses gyllidebol Llywodraeth y Deyrnas Unedig. Ac mae gwaith craffu’r Senedd bron bob amser, yn anffodus, yn cael ei gwtogi’n sylweddol o ganlyniad i hynny. Gaf i awgrymu, felly, fod y Senedd yn ystyried opsiynau amserlennu mwy hyblyg o fewn yr amser sydd ar gael ar gyfer gwaith craffu? Yn amlwg, allwn ni ddim rheoli amserlen Llywodraeth y Deyrnas Unedig, ond fe allwn ni newid ein gweithdrefnau ni ein hunain i sicrhau ein bod ni’n manteisio i’r eithaf ar y cyfleoedd ar gyfer craffu effeithiol.

Nawr, fe allai hyn gynnwys sesiynau drwy’r dydd o’r Cyfarfod Llawn, mi allai olygu cynyddu nifer y slotiau sydd ar gael ar gyfer cyfarfodydd pwyllgor, neu ymestyn hyd yr amser sydd ar gael ar gyfer y cyfarfodydd hynny. Fe allai gynnwys dadleuon gwahanol yn y Cyfarfod Llawn ar adroddiad unigol pob pwyllgor ar y gyllideb ddrafft, fel ein bod ni’n sicrhau ein bod ni wedi trafod yr holl elfennau mewn ffordd na fyddem ni'n gallu ei wneud mewn un ddadl 90 munud gyfan. Mae Cadeirydd y Pwyllgor Cyllid, dwi'n gwybod, eisoes wedi ysgrifennu at y Pwyllgor Busnes ynglŷn â rhai o'r materion yma, a dwi wir yn edrych ymlaen at weld yr ymateb. 

Nawr, jest yn fyr, dwi eisiau tynnu sylw at ddau faes penodol sydd o fewn cylch gwaith y pwyllgor. Mae'r cyntaf ynghylch ariannu Trafnidiaeth Cymru. Bydd yr Aelodau, dwi'n siŵr, yn ymwybodol iawn o'r heriau ariannol yr oedd Trafnidiaeth Cymru yn eu hwynebu yn ystod y flwyddyn ddiwethaf, gan gynnwys bwlch ariannu o £100 miliwn, a oedd yn deillio o ddiffyg yn nhwf refeniw arfaethedig gwasanaethau rheilffyrdd. Rŷn ni, fel pwyllgor, wrth gwrs, yn falch bod Llywodraeth Cymru wedi camu i'r adwy er mwyn cau'r bwlch hwnnw, ond rŷn ni yn parhau i fod yn bryderus ynghylch pa mor gynaliadwy yw'r sefyllfa ariannol. Gyda hynny mewn golwg, ar ran y pwyllgor, dwi, fel Cadeirydd, wedi ysgrifennu at y swyddfa archwilio, i ofyn iddi ystyried darpariaeth y gwasanaethau rheilffyrdd a darpariaeth project moderneiddio llinellau craidd y Cymoedd.

Yn ail, mi fydd yr Aelodau hefyd, dwi'n siŵr, yn ymwybodol o bennod o Y Byd ar Bedwar a ddarlledwyd ar S4C yn gynharach yr wythnos yma. Cyfoeth Naturiol Cymru oedd testun y rhaglen honno, ac roedd yn cynnwys pryderon gan chwythwyr chwiban ynghylch lefelau biwrocratiaeth o fewn y corff, a'i fethiannau cyson i fynychu achosion o lygredd. Rŷn ni, fel pwyllgor, yn parhau i fod yn bryderus bod diffyg adnoddau o fewn Cyfoeth Naturiol Cymru yn tanseilio ymdrechion nid yn unig i amddiffyn afonydd Cymru ond yr amgylchedd ehangach, sydd, fel rŷn ni wedi clywed eisoes ar lawr y Siambr yma y prynhawn yma, o dan fygythiad cyson o amryw o ffynonellau.

Felly, wrth gloi, rydw i eisiau rhoi sicrwydd i'r Senedd y bydd y pwyllgor yn parhau i adolygu'r ddau fater yna dros y flwyddyn i ddod. Ond dwi wir eisiau ategu bod yn rhaid i ni, fel Senedd, fod yn llawer mwy hyblyg a chreadigol wrth graffu ar y gyllideb ddrafft yn y dyfodol, a gobeithio y gallwn ni gychwyn gwireddu hynny yn nes ymlaen eleni. Diolch.

Hoffwn ddiolch i fy nghyd-aelodau o'r pwyllgor a'r clercod am eu gwaith ar yr adroddiad hwn, yn ogystal â'r nifer fawr o randdeiliaid a gyfrannodd. Byddaf yn siarad heddiw fel llefarydd y Ceidwadwyr yn hytrach nag fel aelod o'r Pwyllgor Cyllid.

Mae adroddiad y Pwyllgor Cyllid yn ddiddorol, ac mae'n tynnu sylw at faterion pwysig. Yn amlwg, y teimlad yw bod y blaenoriaethau anghywir wedi'u dilyn, neu fod cyllidebu difeddwl wedi achosi anghydbwysedd yn y ffordd y cafodd gwasanaethau rheng flaen eu blaenoriaethu dros feysydd ataliol, sy'n ymagwedd annoeth. Ar adeg pan fo angen gwasanaethau cyhoeddus yn fwy nag erioed, cafwyd cydnabyddiaeth fod torri meysydd allweddol o wariant cyhoeddus yn mynd i'r cyfeiriad anghywir pan fo angen y gwasanaethau hynny ar ddinasyddion yn fwy nag erioed, mewn hinsawdd anodd ar ôl COVID. Enghraifft glir yw cyflwr enbyd ein gofal iechyd a gwasanaethau cymdeithasol. Y llynedd gwelsom gynnydd o £450 miliwn i'r gyllideb gofal iechyd—arian yr oedd ei angen yn fawr, o ystyried y blynyddoedd o danariannu yn y maes. Er bod y cyllid hwnnw i'w groesawu, a gafodd ei ystyried yn llawn, gan fod diffyg blaengynllunio na ellir ei esgusodi wedi bod o ran ein gwasanaethau gofal cymdeithasol? Y llynedd, gwelsom doriad enfawr mewn termau real i lywodraeth leol, gyda Llywodraeth Cymru yn rhoi cynnydd o tua £25 miliwn tuag at wariant gofal cymdeithasol, lle roedd y pwysau ariannol yn agosach at £260 miliwn.

Ni allwn ddatrys y sefyllfa enbyd yn ein gwasanaeth iechyd heb ganolbwyntio'n iawn ac yn ystyrlon ar ofal cymdeithasol, gan ei fod mor hollbwysig i fynd i'r afael â'r problemau y mae ein GIG yn eu hwynebu o ddydd i ddydd. Rwyf hefyd yn credu'n gryf fod angen adolygiad trylwyr o'n gwasanaeth iechyd, er mwyn sicrhau bod ein systemau'n gweithio'n dda a bod adnoddau'n cael eu defnyddio'n effeithlon, gan fod yna gost cyfle i bob punt na chaiff ei gwario'n dda.

Mae gwasanaethau cyhoeddus da yn galw am economi gref a bywiog, ond gwyddom fod busnesau Cymru yn wynebu trethi uwch nag yn Lloegr, ac yn cael trafferth dod o hyd i staff i lenwi rolau pan fyddant yn dewis ehangu. Mae hyn yn tanseilio twf. Ar yr ochr arall i'r geiniog, mae pobl sydd am ddatblygu eu hunain yn cael trafferth cael mynediad at hyfforddiant angenrheidiol i gael y sgiliau sydd eu hangen arnynt. Maent yn wynebu trafnidiaeth gyhoeddus enbyd, gan eu hatal rhag ehangu eu rhagolygon gwaith, ac mae'n debygol y byddant yn cael y pecyn cyflog isaf yn y Deyrnas Unedig. Felly, mae'n amlwg fod yn rhaid i Lywodraeth Cymru wneud mwy i fuddsoddi yn ein heconomi a hyrwyddo twf. Yn rhy aml, mae'n ymddangos bod yr economi yn ôl-ystyriaeth yma. Lle mae'r meddylfryd strategol i Gymru?

Nodwyd bod menywod mewn sefyllfa anghyfartal yn economi Cymru, gan eu bod yn fwy tebygol o fod yn gweithio'n rhan-amser mewn swyddi ar gyflogau is, ac yn fwy dibynnol ar wasanaethau cyhoeddus. Mae hyn yn rhannol oherwydd bod prinder ofnadwy o ddewisiadau gofal plant yng Nghymru, gan orfodi menywod allan o'r gweithlu am flynyddoedd ar y tro. Mae'r mwyafrif llethol o deuluoedd angen incwm dwbl i dalu'r biliau, ac mae'r diffyg gofal plant fforddiadwy yn golygu bod menywod yn cael eu gorfodi allan o'r gweithle. Ydy, mae Llywodraeth Cymru wedi honni bod toriadau i gymorth gofal plant i'w gweld oherwydd bod nifer llai na'r disgwyl yn manteisio arno yma yng Nghymru, fel y clywsom yn gynharach, ond fel y mae'r adroddiad yn nodi, ni wnaed ymchwiliad i'r rhesymau am hyn, ac mae angen i hynny ddigwydd.

Ddirprwy Lywydd, fe fydd yn anodd newid ffyniant Cymru, yn enwedig ar adeg o'r fath ansefydlogrwydd gwleidyddol yng ngrŵp Llafur Cymru a'r Llywodraeth anhrefnus hon. Ni fydd y sefyllfa yma, ynghyd â blaenoriaethau gwariant hanesyddol y Llywodraeth hon, yn gwneud fawr ddim i fynd i'r afael â phryderon gwirioneddol teuluoedd ledled Cymru ynghylch y materion allweddol sy'n effeithio cymaint ar eu bywydau. Diolch.

A gaf i ddiolch i'r Pwyllgor Cyllid am eich gwaith trylwyr ar hyn? Mae o'n adroddiad difyr dros ben, mae o'n adroddiad difrifol dros ben, a dwi'n meddwl yr hyn sydd wedi bod yn ddifyr—dyw hwnna ddim yn swnio fel y gair cywir, mewn ffordd—ydy clywed yr holl Gadeiryddion pwyllgorau yn amlinellu'r ystod eang o bryderon sydd yna yn drawsbleidiol—felly, nid pwyntiau gwleidyddol mo'r rhain—ond y gwir, gwir broblem sydd yna o ran diffyg adnoddau a pha mor anghynaliadwy ydy hyn bellach.

Roeddwn i'n falch iawn o glywed Delyth Jewell yn sôn am y pwysigrwydd o ran yr ataliol, oherwydd mi ydyn ni wedi gweld dro ar ôl tro yn y degawd a mwy yma y pethau ataliol yn cael eu torri, yn cael eu dibrisio, oherwydd yr argyfyngau sydd gennym ni. Ond mae difrifoldeb y sefyllfa hefyd yn dod drwodd yn glir gan y Pwyllgor Cyllid, drwy'r gwaith ymgysylltu, o ran beth ydy realiti hyn i bobl Cymru. Dwi'n arbennig o falch eich bod chi wedi gwneud y gwaith efo plant a phobl ifanc, a'n bod ni'n cael y mewnwelediad pwysig yna, oherwydd, wedi'r cyfan, dŷn ni'n enwog ledled y byd am gael Deddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015, ond dŷn ni'n methu gweithredu hynna yn ein cyllidebau ni, a medrwn ni ddim parhau i siarad ynglŷn â phwysigrwydd cenedlaethau'r dyfodol heb ddechrau buddsoddi ynddyn nhw a chael y sgyrsiau yna.

Felly, mae'n bwysig iawn ein bod ni'n gwrando ar yr hyn sy'n dod drwy'r adroddiad yma, ond ddim jest gwrando, gweithredu. Felly, dwi yn ddiolchgar iawn am hynny. A dwi'n gresynu bod Cadeirydd y Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg ddim yma, oherwydd, o glywed Jack Sargeant hefyd yn sôn ynglŷn â'r deisebau sydd wedi dod drwodd sydd yn benodol ynglŷn â phlant a phobl ifanc, mae hwn yn bwyllgor allweddol i ni, a dwi'n gobeithio y bydd y Cadeirydd yn gallu cyfrannu yn y dyfodol i'r trafodaethau hyn, oherwydd mae'n allweddol bwysig.

Yn amlwg, nid oes dianc rhag y sylfeini cyllidol sydd wedi eu dryllio gan gyni Torïaidd, ond nid ydym yn gweld unrhyw arwyddion y bydd pethau'n gwella. Mewn gwirionedd, mae'n ymddangos bod y Llywodraeth Lafur newydd yn San Steffan yn bwriadu parhau ag agenda cyni. Hyd yn oed os bydd Llywodraeth y DU yn llwyddo i hybu twf yn unol ag amcanestyniad tymor canolig y Swyddfa Cyfrifoldeb Cyllidebol, sef 1.8 y cant, sydd wedi'i ddisgrifio fel gobaith annhebygol o optimistaidd gan nifer o ddadansoddwyr economaidd, bydd yn rhaid iddynt barhau i gystadlu â bylchau mawr, a heb eu cyfrifo hyd yma, gwerth biliynau o bunnoedd yn y pwrs cyhoeddus. Ac yn eironig, i blaid sydd â'r fath obsesiwn â thwf, gwrthododd Plaid Lafur y DU dynnu'r lifer mwyaf amlwg ac effeithiol i gyflawni'r nod hwn, sef ailymuno â'r farchnad sengl a'r undeb tollau. Er y sicrwydd blaenorol gan bobl fel cyn-Brif Weinidog Cymru y byddai Llywodraeth Lafur y DU newydd yn sicrhau'r buddsoddiad sydd ei angen ar Gymru, mae'r holl dystiolaeth yn rhoi darlun cyfarwydd iawn o Gymru sy'n cael ei gorfodi i ymdopi â briwsion o fwrdd San Steffan, briwsion sy'n annigonol ar gyfer ein hanghenion.

Mae'r goblygiadau wedi'u nodi gan Ganolfan Llywodraethiant Cymru, gyda meysydd heb eu clustnodi yng nghyllideb Cymru yn wynebu diffyg o £248 miliwn erbyn y flwyddyn ariannol nesaf, a £683 miliwn erbyn 2028-29. Ac rwy'n credu ei bod yn werth atgoffa pawb o'r baich y bu'n rhaid i'r meysydd hyn ei ysgwyddo yn ddiweddar. Cafodd dros £400 miliwn ei dorri oddi ar bob prif grŵp gwariant heblaw am iechyd a thrafnidiaeth fel rhan o'r gyllideb ar gyfer y flwyddyn ariannol bresennol, a ddilynodd ymarfer ailflaenoriaethu digynsail ym mis Hydref y llynedd. A dylem nodi hefyd fod cynlluniau Llafur yn seiliedig ar ostyngiad mewn termau real o 5 y cant yng ngrym gwariant cyfalaf Llywodraeth Cymru, sy'n arbennig o frawychus pan ystyriwch fod ystad y GIG yng Nghymru yn wynebu gwerth £0.25 biliwn o gostau ôl-groniad gwaith cynnal a chadw risg uchel. 

Felly, mae gan Ysgrifennydd y Cabinet ddau opsiwn o ran llunio blaenoriaethau gwariant y Llywodraeth dros y flwyddyn nesaf, ac er mwyn darparu rhywfaint o eglurder o leiaf i ddarparwyr ein gwasanaethau cyhoeddus, yn ogystal ag osgoi ailadrodd yr ansefydlogrwydd di-fudd a achoswyd gan yr ymarfer ailgyllidebu canol blwyddyn ym mis Hydref, hoffwn ei hannog i ymrwymo i un opsiwn heddiw. Gall Ysgrifennydd y Cabinet naill ai nodi'n glir sut mae Llywodraeth Cymru yn bwriadu mynd i'r afael â'r diffyg yn y cyllid sydd ar y ffordd, neu gall Ysgrifennydd y Cabinet adleisio neges Plaid Cymru i Lywodraeth y DU, a adlewyrchir yn ein gwelliant i Araith y Brenin heddiw, nad yw eu cynnig presennol i Gymru yn ddigon da, a bod cael bargen gyllido decach yn seiliedig ar gylchoedd cyllidebol aml-flwyddyn yn lle fformiwla Barnett sydd wedi dyddio yn anghenraid dirfodol i'n gwasanaethau cyhoeddus. Oherwydd, a bod yn onest, o ystyried difrifoldeb y sefyllfa gyllidol y mae Llywodraeth Cymru ynddi, ni fyddwn yn gallu cyflawni ar ran pobl Cymru heb yr adnoddau sydd eu hangen arnom yma yng Nghymru. 

Fel aelod o'r Pwyllgor Cyllid hoffwn ddiolch i'n Cadeirydd, Peredur Owen Griffiths, am ei ddiwydrwydd, a fy nghyd-aelodau pwyllgor Mike Hedges, Peter Fox, a chlercod ein pwyllgor, sy'n cefnogi ein holl waith. Ac wrth inni drafod adroddiad ymgysylltu'r Pwyllgor Cyllid ar flaenoriaethau gwariant Llywodraeth Cymru ar gyfer cyllideb 2025-26, fe ganolbwyntiaf fy sylwadau heddiw ar ddiwylliant, ond heddiw nid wyf am siarad am y 14 mlynedd o gyni cyllidol.

Mae'r adroddiad yn nodi yn ei grynodeb o ganfyddiadau ym mhwynt 3 fod diwylliant wedi'i nodi gan grwpiau ffocws y pwyllgor fel blaenoriaeth ar gyfer cyllid, ac rwy'n croesawu ymchwiliad y pwyllgor diwylliant. Mae erthygl olygyddol papur newydd cenedlaethol Cymru, y Western Mail, yn dweud y gallai dyfodol y celfyddydau yng Nghymru fod yn y fantol. Ac mae archwiliad dwfn Ben Summer i ddiwylliant ar Wales Online yn dweud bod y celfyddydau dan ymosodiad yng Nghymru a dylai fod yn destun gofid i bawb ohonom.

Felly, Ddirprwy Lywydd, rwy'n siarad heddiw nid yn unig fel yr Aelod dros Islwyn ac aelod o'r pwyllgor hwn, ond hefyd fel cadeirydd grŵp trawsbleidiol y Senedd ar gerddoriaeth, ac fel cerddor. Mae Opera Cenedlaethol Cymru, y trysor byd-enwog sydd gennym yng Nghymru, yn wynebu toriadau a fydd yn golygu ei fod yn dod yn rhan-amser, yn methu recriwtio'r dalent orau na chadw talent, ac mae'r gwymp i gyffredinedd a allai ddeillio o hynny yn ddifrifol. Mae angen ei gadw'n gwmni llawn amser, fel y mae'r ddeiseb a lofnodwyd gan dros 10,000 o bobl yn ei nodi, a chyda datganiad a gyhoeddwyd yn The Times a The Guardian gan Elizabeth Atherton yn cael ei gymeradwyo gan eiconau fel Bryn Terfel, Katherine Jenkins, Michael Sheen a Ruth Jones. Ac ar 21 Mai anerchais y dorf a ymgasglodd ar risiau ein Senedd, dan arweiniad yr arweinydd enwog Carlo Rizzi, i fynnu bod y Senedd hon yn sefyll ac yn ymladd dros oroesiad cwmni opera llawn amser Cymru, sydd wedi bodoli ers 70 mlynedd—opera'r bobl, a ffurfiwyd gan lowyr, meddygon a cherddorion Cymru ym 1943 ochr yn ochr â chreu ein GIG.

Ac mae'r toriad i adran iau Coleg Brenhinol Cerdd a Drama Cymru yr un mor frawychus i ddiwylliant Cymru, gan effeithio ar 426 o fyfyrwyr a 112 o staff rhan amser. Mae Undeb y Cerddorion yn rhybuddio y bydd y toriadau hyn yn cael effaith niweidiol iawn ar gerddoriaeth broffesiynol yng Nghymru, ac mae'r ddeiseb yma'n gwrthwynebu'r toriad i'r adran iau eisoes wedi denu dros 10,500 o lofnodion. Bydd ei chau yn golygu bod plant ifanc iawn yn aml o Gymru yn mynd i Lundain neu Birmingham neu Fanceinion i gael mynediad at ddarpariaeth debyg. Am feirniadaeth ddamniol ohonom i gyd wrth inni nodi 25 mlynedd o ddatganoli yng Nghymru. Hyd yn oed yn waeth, mae bron i hanner y myfyrwyr hynny'n cael bwrsariaethau prawf modd i fynd i adran iau Coleg Brenhinol Cerdd a Drama Cymru. Yn amlwg, yma, bydd y plant dawnus tlotaf yng Nghymru yn wynebu rhwystrau enfawr i barhad eu hastudiaethau elitaidd, a fydd yn anochel yn achosi i lawer roi'r gorau i'r astudiaethau hynny. Fe wyddom fod y celfyddydau yn ganolog i ysbryd ac enaid Cymru, ein cenedligrwydd a'n hymdeimlad ohonom ein hunain, ac ni ddylai cyfoeth ac incwm bennu'r llwybrau ar gyfer camu ymlaen i'r celfyddydau.

I gloi, rwyf am rybuddio'r Senedd hon heddiw, ac rwy'n rhybuddio'r cyhoedd yng Nghymru, ein bod yn wynebu dinistr bywyd diwylliannol Cymru fel y gwyddom amdano. Dim ond Llywodraeth Cymru sydd â'r pŵer, y dylanwad a'r gallu i ymyrryd, ac rwy'n annog Llywodraeth Cymru i ailflaenoriaethu a darparu chwistrelliad ariannol blaenoriaethol o £550,000 i Opera Cenedlaethol Cymru, ac i drafodaethau brys ddechrau'n ffurfiol gyda Choleg Brenhinol Cerdd a Drama Cymru a Phrifysgol De Cymru i sicrhau dyfodol unig conservatoire Cymru ar fodel ariannu newydd. Ac oni bai bod Llywodraeth Cymru yn camu i'r adwy fel blaenoriaeth i ddiogelu ein Hopera Cenedlaethol Cymru ac adran iau Coleg Brenhinol Cerdd a Drama Cymru, byddwn yn gweld ac yn bresennol ar adeg dyngedfennol yng nghrebachiad bywyd diwylliannol Cymru.

Ddirprwy Lywydd, ni fydd esgus y bydd trefniadau amgen dros dro sy'n osgoi ariannu anghenion diwylliannol ein gwlad yn tawelu meddyliau Aelodau'r Senedd yma na'r cyhoedd yng Nghymru. Nawr yw'r amser i weithredu a gofynnaf am i'r niwed gwirioneddol sy'n cael ei achosi gael ei wrthdroi nawr cyn ei bod hi'n rhy hwyr, ac rwy'n galw ar y Prif Weinidog presennol a'r Prif Weinidog nesaf i weithredu ar frys a sicrhau ac ariannu dyfodol diwylliant a cherddoriaeth fel blaenoriaeth. Mae'n rhaid inni barhau i fod yn wlad y gân yn rhyngwladol a gartref, nawr ac ar gyfer holl genedlaethau'r dyfodol. Diolch.

Mae adroddiad y Pwyllgor Cyllid yn amlygu, fel y clywsom, y prinder tai fforddiadwy ac yn nodi bod tai a digartrefedd wedi'u crybwyll yn amlach eleni na'r holl flynyddoedd blaenorol. Ym 1999, pan ddaeth Llafur i rym yma am y tro cyntaf, nid oedd argyfwng cyflenwad tai yng Nghymru, ond fe wnaethant dorri'r cyllidebau tai yn ystod eu tri thymor cyntaf. Gyda Llywodraethau Llafur yn Llundain a Chaerdydd, fe wnaethant dorri'r cyflenwad o dai cymdeithasol a thai fforddiadwy newydd 71 y cant, yn ôl eu ffigyrau swyddogol eu hunain.

Yn ystod ail dymor y Cynulliad, 2003 i 2007, daeth sector tai Cymru at ei gilydd i ddechrau rhybuddio Llywodraeth Cymru y byddai'n argyfwng tai os na fyddent yn gwrando. Pan gyflwynais gynigion i gefnogi hyn, y cyfan a wnaeth Llywodraeth Cymru oedd cyflwyno gwelliannau i gael gwared ar y geiriau 'argyfwng tai', yn hytrach na mynd i'r afael â'r rhybuddion gan y sector. Fel y dywedais yn Siambr y Cynulliad ar y pryd yn 2003, mae cyfiawnder cymdeithasol yn eistedd ar stôl deircoes—iechyd a gofal cymdeithasol, addysg a thai, a byddai'r stôl yn dymchwel pe bai'r goes dai'n cael ei thorri. Rhybuddiais fod Llywodraeth Cymru, drwy ddargyfeirio cyllid ar gyfer tai i'w rhaglenni ymladd tlodi a oedd yn aflwyddiannus yn y pen draw, yn taflu mwd at y wal tra'n cloddio sylfeini'r wal. Dyna pam mae gennym argyfwng cyflenwad tai. 

Dim ond 2,825 o gartrefi newydd ar gyfer rhent cymdeithasol a gwblhawyd yng Nghymru yn ystod y tair blynedd gyntaf o dymor y Senedd hon hyd at fis Rhagfyr diwethaf, yn erbyn targed Llywodraeth Cymru o 20,000 ar gyfer y tymor pum mlynedd, ac mae ffigurau diweddaraf y Cyngor Cenedlaethol Adeiladu Tai yn dangos gostyngiad o 43 y cant yn nifer y cartrefi newydd a gofrestrwyd yng Nghymru, yn gydradd olaf ymhlith 12 gwlad a rhanbarth y DU.  

Yn ei bapur briffio ar gyfer y ddadl hon, mae Sefydliad Tai Siartredig Cymru yn galw am i gyllideb 2025-26 gynnwys, ymhlith pethau eraill, mwy o fuddsoddiad yn y grant tai cymdeithasol hyd at £407 miliwn fan lleiaf i gyfrif am godiadau i gostau yn sgil chwyddiant ac i sicrhau bod y cyflenwad tai fforddiadwy ar y lefel gywir i liniaru'r argyfwng tai presennol a lefelau cynyddol o ddigartrefedd. Maent yn galw am ariannu safon ansawdd tai Cymru yn iawn, am i fuddsoddiad ychwanegol yn y grant cymorth tai gael ei gynnal er mwyn sicrhau mai rhywbeth prin, byr nad yw'n ailadrodd yw digartrefedd, ac i'r hawl i dai gweddus gael ei hymgorffori yn neddfwriaeth Cymru, lle bydd pob £1 a werir ar wireddu hyn yn gynyddol yn cynhyrchu £2.30 mewn buddion y gellir eu buddsoddi yng ngwasanaethau cyhoeddus Cymru. Hefyd, fe wnaethant bwysleisio'r angen am weledigaeth strategol ar gyfer tai yng Nghymru, lle nad oes digon o gartrefi a chartrefi ar gyfer rhent cymdeithasol, a lle mae digartrefedd a rhestrau aros tai yn mynd i'r cyfeiriad anghywir. 

Mae cymdeithasau tai wedi fy mriffio ar yr heriau allweddol i'r ddarpariaeth digartrefedd a phwysigrwydd atal, gyda'r galw am gartrefi'n enfawr, cyflenwad nad yw'n ateb y galw, a phroblemau fforddiadwyedd a gorlenwi. Nododd Cymdeithas Genedlaethol y Landlordiaid Preswyl ymchwil sy'n dangos bod 38 y cant o landlordiaid yng Nghymru yn bwriadu lleihau eu portffolio eiddo eleni, o'i gymharu â dim ond 3 y cant sy'n bwriadu cynyddu eu portffolio. Dywedodd elusen ddigartrefedd Crisis wrthyf fod landlordiaid y sector rhentu preifat yn chwarae rhan hanfodol yn ein tirwedd dai, a bod mynd i'r afael â'r tangyflenwad o dai fforddiadwy yn chwarae rhan hanfodol yn y broses o roi diwedd ar ddigartrefedd yng Nghymru. A dywedodd yr elusen gydraddoldeb a thai, Tai Pawb, wrthyf fod Cymru yng nghanol argyfwng tai; mae'r galw'n llawer mwy na'r cyflenwad. 

Efallai mai brad Llafur dros dai yng Nghymru yw'r anghyfiawnder cymdeithasol mwyaf a achoswyd i bobl Cymru ers iddynt ddod i rym ym 1999, ac mae'n hen bryd gweithredu i fynd i'r afael ag achosion argyfwng tai Cymru.

Bydd y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad yn canolbwyntio eto ar gynlluniau Llywodraeth Cymru ar gyfer gwariant ar faterion sy'n ymwneud â chyfiawnder. Mae'r pwyllgor yn gobeithio gweld rhagor o waith y mae Llywodraeth Cymru wedi'i wneud ar wella eu tryloywder o ran gwariant ar faterion cyfiawnder. Bydd unrhyw welliant yn helpu'r pwyllgor a'n rhanddeiliaid i ddeall yn well lle mae arian ar y materion pwysig hyn yn cael ei wario.

Fe ddechreuaf gydag adroddiad yn ôl o'r cyfarfod a gynhaliwyd yng Nghaerfyrddin, a fynychais gyda Peredur Owen Griffiths ac Altaf Hussain, a'r Pwyllgor Cyllid, gyda'r sefydliadau a gafodd wahoddiad, ac rydych chi'n mynd i glywed pethau gwahanol gennyf i i'r hyn a glywsoch gan Peredur, oherwydd roeddem ar fyrddau gwahanol.

Ar yr economi, codwyd y materion canlynol: yr angen i adeiladu mwy o dai, a fydd yn adfywio'r economi yn ogystal â dechrau mynd i'r afael â'r prinder tai; mae angen prentisiaid adeiladu i sicrhau bod gennym ddigon o allu i adeiladu'r tai a'r seilwaith sydd eu hangen arnom. Mae angen arian i gynnal seilwaith. Ni allwn adeiladu a disgwyl i ffyrdd ac adeiladau bara am byth heb unrhyw waith cynnal a chadw. Croesawyd rhaglen ysgolion yr unfed ganrif ar hugain ac fe'i hystyrid yn enghraifft ardderchog o wariant cyfalaf effeithiol. Yr angen i adolygu polisi cynllunio i helpu i dyfu ein heconomi. Addysg yw'r allwedd i dwf economaidd. Mae cyllid ysgolion yn bwysig, fel y gall pob disgybl gyrraedd ei botensial. Pwysleisiwyd pwysigrwydd prentisiaid. Codwyd yr angen i adeiladu capasiti, yn enwedig mewn meysydd fel cynllunio trefol, arweinyddiaeth a rheoli. Roedd yr angen i ddiogelu cyllid addysg bellach yn cael ei ystyried yn flaenoriaeth. Roedd yna gred fod angen mwy o radd-brentisiaethau, gan gynnwys peirianneg sifil, i hybu twf economaidd. Mae economïau llwyddiannus yn rhai sy'n seiliedig ar wybodaeth. Cefnogir economïau gan raddedigion o ansawdd uchel a chan y sector prifysgolion. Mae ymchwil prifysgol yn bwysig iawn i wella ein heconomi, wrth inni symud tuag at economi sy'n fwy seiliedig ar wybodaeth.

Roedd pryder hefyd fod y lwfans tai lleol yn cael ei danariannu. Mae chwyddiant rhent yn golygu nad yw'r lwfans tai lleol yn ddigon i dalu am lety. Mae gormod o bobl yn gorfod defnyddio llety dros dro. Gwelwyd twf mewn tlodi mewn gwaith oherwydd oriau isel ac amrywiol, ynghyd â thâl ar yr isafswm cyflog. Disgrifiwyd prydau ysgol am ddim cyffredinol fel rhywbeth pwysig iawn i sicrhau nad yw plant yn llwglyd yn yr ysgol, ond mae angen cymorth yn ystod gwyliau'r ysgol hefyd.

Prif faes gwariant Llywodraeth Cymru yw iechyd a gofal cymdeithasol. Gall ymyrraeth gofal cymdeithasol gynnar ac ymyrraeth iechyd gynnar leihau'r nifer sy'n mynychu adrannau damweiniau ac achosion brys ac sydd angen mynd i'r ysbyty. Mae angen strwythur cyflog mewn gofal cymdeithasol sy'n cadw staff rhag gadael. Mae'r cyflog byw go iawn mewn gofal cymdeithasol yn gam i'r cyfeiriad cywir, ond mae angen i gyflog gynyddu o hyd.

Fy marn i ar y gyllideb, pum pwynt allweddol: mae angen mwy o gynhyrchiant, yn enwedig o fewn ysbytai; mae angen mwy o gymorth ar ofal sylfaenol i leihau'r niferoedd sy'n mynd i adrannau damweiniau ac achosion brys naill ai am nad ydynt yn gallu cael apwyntiad neu am fod eu hiechyd wedi dirywio wrth aros am apwyntiad meddyg teulu; addysg yw'r allwedd i wella cynhyrchiant ac adeiladu economi sy'n seiliedig ar wybodaeth; mae llywodraeth leol yn darparu gwasanaethau allweddol sydd angen cefnogaeth; rwy'n cytuno â'r grŵp trafod yng Nghaerfyrddin fod angen inni adeiladu mwy o dai, cynyddu nifer y bobl sydd â sgiliau adeiladu a gwella seilwaith—

Mike, a wnewch chi dderbyn ymyriad?

Wrth gwrs, Carolyn.

Mae'r holl bethau y soniwch amdanynt yn wasanaethau cyhoeddus—neu'r rhan fwyaf ohonynt—felly a fyddech chi'n cytuno â mi mai gwasanaethau cyhoeddus yw'r blociau adeiladu i adeiladu'r economi? Felly, mae angen inni ariannu gwasanaethau cyhoeddus yn iawn, rhywbeth nad ydym wedi bod yn ei wneud—wel, nid yw Llywodraeth y DU wedi bod yn ei wneud—dros y 14 mlynedd diwethaf, ond dyna sydd angen inni ei wneud i gael y cydbwysedd hwnnw.

Rwy'n cytuno'n llwyr â chi. Bydd pobl yma, cyn i chi ddod yma, wedi arfer fy nghlywed yn dweud bod llywodraeth leol yn darparu sylfaen i gymdeithas wâr, a nhw sy'n darparu'r gwasanaethau allweddol, nid addysg a gwasanaethau cymdeithasol yn unig, pethau y siaradwn lawer amdanynt, ac nid dim ond ffyrdd, y gwn fod gennych chi ddiddordeb mawr ynddynt, Carolyn, ond yr holl wasanaethau eraill, yr oddeutu 530 neu 540 o wasanaethau y mae awdurdod lleol yn eu darparu. Ni allaf roi'r rhestr i chi, ac ni fyddech yn gadael imi wneud hynny beth bynnag, Ddirprwy Lywydd. [Torri ar draws.] Yn sicr.

I adeiladu ar y pwynt pwysig a gododd Carolyn Thomas, rwy'n siŵr y byddech yn derbyn bod y trethi i ariannu'r gwasanaethau cyhoeddus hynny yn amhosibl heb economi sy'n gweithio'n dda.

Byddwn. Dyna pam y siaradais am economi sy'n seiliedig ar wybodaeth ac economi cyflog uwch. Mae gennym ormod o swyddi cyflog isel gydag oriau afreolaidd, ac mae pobl yn byw mewn tlodi oherwydd hynny.

Rwy'n edrych ymlaen at weld Plaid Cymru a'r Ceidwadwyr yn cynhyrchu cyllidebau amgen. [Torri ar draws.] Os gwelwch yn dda. Yr hyn a wyddom gan Blaid Cymru, er mwyn llunio cyllideb ar gyfer Cymru annibynnol, yw y byddai angen inni roi'r gorau i ariannu pensiwn y wladwriaeth a pheidio â thalu ein cyfran o'r ddyled genedlaethol. [Torri ar draws.]

Yn olaf, os na chaiff y gyllideb ei phasio, mae'r canlynol yn digwydd: mae'r cyllid yn cael ei leihau i 90 y cant o'r cyllid eleni ar gyfer y flwyddyn nesaf. Bydd sefydliadau'r trydydd sector yn rhoi tri mis o rybudd ym mis Ionawr i'w staff. Bydd problemau ar draws y sector cyhoeddus. Wrth gwrs, os na all y Senedd hon gytuno ar gyllideb, yr unig ffordd allan o'r cyfyngder yw etholiad Senedd i ethol Senedd a all basio'r gyllideb. [Torri ar draws.] A ydych chi'n gweld pam eich bod chi wedi dod yn bedwerydd yn yr etholiad diwethaf?

Nid yw tlodi yn digwydd ar ddamwain. Mae'n cael ei greu a'i ddwysáu gan ddewisiadau gwleidyddol—dewisiadau gwleidyddol a gaiff eu penderfynu gan ddewisiadau cyllidol. Ac fe glywsom yno am yr angen i ariannu ein hawdurdodau lleol oherwydd mai'r bobl dlotaf sy'n dibynnu fwyaf ar wasanaethau ein hawdurdodau lleol, ar wasanaethau cyhoeddus. Ni welsom unrhyw beth heddiw am ailddosbarthu, yr ailddosbarthu cyfoeth yr ydym ei angen mor daer yn y wlad hon i ariannu'r gwasanaethau hynny'n briodol, i helpu'r bobl sy'n dioddef amddifadedd a thlodi yn un o'r gwledydd cyfoethocaf ar y ddaear.

Dylai methiant Llywodraeth Lafur newydd y DU i amlinellu cynllun credadwy, wedi'i gostio i roi diwedd pendant i ddogma didostur cyni, a gyflwynwyd gan y Torïaid, sy'n amlwg yn cynnwys y penderfyniad cywilyddus hwn i beidio â chael gwared ar y cap dau blentyn ar fudd-daliadau, beri pryder i'r rhai yma sydd â'r dasg o gynllunio cyllideb Cymru.

Rydym wedi bod yn ymwybodol ers amser maith o effaith ddinistriol a phellgyrhaeddol cyni yn ehangu a dwysáu anghydraddoldebau cymdeithasol, boed yn lefelau brawychus o uchel o dlodi plant, y gostyngiad o 12 y cant mewn termau real yng nghyllid llywodraeth leol sydd wedi arwain at dorri gwasanaethau cymdeithasol hanfodol hyd at yr asgwrn, neu'r cynnydd o 37 y cant yn y defnydd o fanciau bwyd ledled Cymru dros y flwyddyn flaenorol yn unig, ac roedd eisoes ar y lefel uchaf erioed.

O'r herwydd, bydd dadwreiddio'r etifeddiaeth drychinebus hon yn galw am flynyddoedd o ymdrech barhaus a phwrpasol ar ran Llywodraeth Cymru a Llywodraeth y DU, a bydd unrhyw oedi yn caniatáu i'r craciau yn ein cymdeithas ledu hyd yn oed ymhellach. Mae'n rhaid i'r gwaith o adnewyddu ac adfer ddechrau o ddifrif nawr, ond mae'r addewid o newid gan Lywodraeth Starmer yn diflannu'n gyflym yn sgil y realiti fod ei chynnig i Gymru yn awgrymu y bydd ein hadnoddau, sydd eisoes yn annigonol ac o dan bwysau, yn crebachu hyd yn oed ymhellach.

Fel y clywsom yn adroddiad y Pwyllgor Cyllid, mae'r broblem yn cael ei gwaethygu gan y ffaith bod anhrefn Llafur Cymru bellach wedi ein gadael heb lefarydd penodol dros gyfiawnder cymdeithasol, felly pwy sy'n cyflwyno'r achos brys i San Steffan na all Cymru fforddio fersiwn wedi'i hail-bobi o gyni? Y gyllideb cyfiawnder cymdeithasol a gafodd y toriad cyfrannol mwyaf yng nghyllideb ddiwethaf Llywodraeth Cymru, ac yn anochel fe wnaeth hynny beryglu gallu'r Llywodraeth hon i fynd i'r afael â'r anghydraddoldebau sydd wedi'u gwreiddio'n ddwfn yn ein cymdeithas, yn gymdeithasol ac yn economaidd, a'u heffaith ar ddinasyddion Cymru. 

Felly, er budd gonestrwydd a thryloywder llawn wrth inni agosáu at ddechrau'r cylch cyllidebol nesaf, byddwn yn ddiolchgar pe gallai Ysgrifennydd y Cabinet ateb y cwestiynau canlynol: a ydych chi o ddifrif yn credu bod modd rhoi diwedd ar gyni o fewn paramedrau presennol cyllideb Cymru, ac os felly, a wnewch chi egluro sut y gellir cyflawni hyn yn ymarferol, o ystyried bod meysydd heb eu clustnodi yng nghyllideb Cymru yn wynebu diffyg o £248 miliwn y flwyddyn nesaf? Ac a ydych chi'n cytuno, oni bai ein bod ni'n gweld camau gan Lywodraeth Lafur y DU i'n helpu i roi diwedd ar gyni, i gyflawni newid go iawn, y bydd Cymru'n aros mewn sefyllfa ariannol lle na allwn gefnogi anghenion ein dinasyddion mwyaf agored i niwed yn ddigonol?

Rhaid i newid fod yn real ac yn ystyrlon. Drwy fesurau gwrth-dlodi a chydraddoldeb strategol wedi'u costio yn unig y gellir sicrhau tegwch, ac mae'n rhaid i wariant ddilyn strategaeth, oherwydd ni fydd rhethreg wag yn llenwi stumogau gwag.

Felly, ni allwn wario arian nad oes gennym, felly mae'n rhaid inni ganolbwyntio ar leihau aneffeithlonrwydd ariannol. Pam, er enghraifft, fod gennym ddau gorff yn gyfrifol am adeiladau hanesyddol—Cadw a Chomisiwn Brenhinol Henebion Cymru? Ai'r rheswm am hynny yw oherwydd bod gan yr olaf y gair 'brenhinol' yn ei enw, sy'n ein hatal rhag eu cyfuno? Efallai y gallai Ysgrifennydd y Cabinet ein goleuo. Ond yn gyffredinol, mae gennym bellach 58 o gyrff y mae'n ofynnol iddynt gydymffurfio â Deddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015. Rydym yn boblogaeth o 3 miliwn, ac mae'n rhaid inni ddechrau meddwl sut y gallwn ddarparu ein gwasanaethau cyhoeddus yn fwy effeithiol drwy gydweithio a chyfuno ymdrechion.

Heddiw, dysgais fod chwech awdurdod lleol gogledd Cymru wedi penodi chwe chadwraethwr gwahanol, lle mae'n teimlo y byddai rhannu nifer mor fach o unigolion a fyddai'n gallu gwneud y swydd arbenigol honno yn hytrach na chystadlu yn erbyn ei gilydd mewn maes cyfyngedig iawn yn ddadl well dros gydweithio, a rhaid mai partneriaeth yw'r ffordd ymlaen.

Pa mor dda ydym ni am ddirprwyo cyllidebau i un corff ar ran y lleill? Cododd hyn mewn cyfarfod bord gron gan y Sefydliad Materion Cymreig a fynychais heddiw gyda chyrff yn y sector preifat, y sector cyhoeddus a'r sector gwirfoddol. Rydym yn ddeddfwyr ac yn wneuthurwyr polisi gwych. Nid ydym mor dda am weithredu. Felly, mae'n rhaid inni weithio'n galetach i elwa ar fanteision ein polisïau a'n deddfwriaeth, a sicrhau ein bod yn gwneud ychydig yn well o ran hynny. Dyma'r her fwyaf sy'n ein hwynebu mewn gwirionedd.

Er enghraifft, prydau ysgol am ddim. Rwyf am siarad ar ran y grŵp trawsbleidiol ar fwyd ysgol, oherwydd rydym wedi cael sawl trafodaeth am hyn. Mae Llywodraeth Cymru yn ad-dalu awdurdodau lleol ar gyfradd o £3.20 y pryd bwyd. Dylai hynny fod hollol bosibl os nad oes perthynas amhriodol rhwng cyflenwyr ac arlwywyr, a bod ysgolion yn gallu defnyddio'r adnodd bwyd i greu prydau bwyd maethlon a hefyd i osgoi gwastraff bwyd. Felly, a yw pob ysgol yn gofyn i ddisgyblion cynradd archebu eu pryd bwyd ymlaen llaw? Mae dau reswm da iawn dros wneud hynny. Un yw ei fod yn osgoi'r pryder y gall plant ei deimlo pan ofynnir iddynt fwyta rhywbeth nad ydynt yn ei hoffi, ond hefyd ni allwn gyfiawnhau gwastraff bwyd ar unrhyw gyfrif.

Dysgodd y grŵp trawsbleidiol yr wythnos diwethaf fod lefelau salwch ac absenoldeb yn broblem fawr mewn un awdurdod lleol, a gwyddom o drafodaethau cynharach nad yw'r materion hyn yn unigryw i'r awdurdod penodol hwnnw. Rydym yn ceisio cystadlu gyda'r diwydiant lletygarwch am bobl sy'n gwybod sut i goginio, ac mae'n debyg na fyddwn byth yn cyrraedd y pwynt hwnnw. Bydd yn rhaid inni feddwl sut y gallwn greu ein rhai ni ein hunain a gwneud pethau'n wahanol.

Rwy'n eich gwahodd chi i gyd i ddarllen dogfen Iechyd Cyhoeddus Cymru a gyhoeddwyd ym mis Ebrill, o'r enw 'Cyfleoedd i wella iechyd plant yng Nghymru. Potensial bwyd ysgol.' Roeddwn i'n meddwl, i ddechrau, mai dweud popeth rwy'n ei wybod yn barod fyddai'r ddogfen hon. Yna edrychais ar y ffeithlun a oedd yn dangos y we gymhleth o bwy sy'n gysylltiedig â hyn a faint o wahanol sefydliadau sy'n rhan ohono. Fe'ch cyfeiriaf at dudalennau 8 a 9 o'r ddogfen i chi gael gweld pa mor gymhleth yw comisiynu prydau ysgol, a chyn lleied a wyddom am yr hyn sy'n digwydd mewn gwirionedd.

Felly, fe wnaeth Gareth Thomas o Gymdeithas Llywodraeth Leol Cymru gyflwyniad yn ddiweddar. Mae 18 o'r 22 awdurdod lleol yn rhan o broses ardystio CLlLC, ond nid oes unrhyw archwiliad—dim archwiliad—yn cael ei gynnal i weld a yw'r awdurdodau lleol yn gwneud yr hyn y maent yn addo ei wneud mewn gwirionedd. Rwy'n awgrymu bod angen rhoi sylw i hynny.

Yn olaf, clywsom gan wahanol bartïon sydd wedi bod yn rhan o werthusiad Llywodraeth Cymru, yn fewnol, mai'r ysgolion a oedd â'r nifer uchaf o ddisgyblion sy'n gymwys i gael prydau ysgol am ddim yw'r ysgolion sydd â'r nifer isaf yn manteisio ar y rhaglen prydau ysgol am ddim i bawb yr ydym yn buddsoddi miliynau ynddi, ar gyfer pob disgybl. Nawr, mae CLlLC yn dweud nad yw'r ffigurau sydd ganddynt yn ddigon cadarn i'w cyhoeddi, ac rwy'n aros yn eiddgar i weld y ffigurau hynny'n cael eu cyhoeddi—

Diolch yn fawr, Jenny.

—gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg, i ddarparu'r wybodaeth ddiweddaraf i ni am y ffigurau ym mis Mehefin 2023.

Diolch, Jenny. Luke Fletcher.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Byddwn yn cytuno â'r pwynt a wnaeth Jenny Rathbone wrth agor, ynghylch yr angen i edrych ar sut y gallwn lywodraethu'n fwy effeithlon mewn gwirionedd. Byddwn yn pwyntio at Fanc Datblygu Cymru a Busnes Cymru. Dyna ddau gorff sy'n ymddangos fel pe baent yn gwneud yr un peth, gyda'r un amcan, sef helpu i ddatblygu busnesau Cymru. Byddwn i'n cwestiynu a oes angen dau gorff arnom. A oes ffordd y gallwn ffocysu Banc Datblygu Cymru mewn ffordd sy'n cyflawni'r hyn y'i sefydlwyd i'w wneud mewn gwirionedd? A hoffwn annog yr Aelodau i ddarllen adroddiad diweddaraf Pwyllgor yr Economi, Masnach a Materion Gwledig ar Fanc Datblygu Cymru, lle rydym yn galw am ddiwygio'r strwythurau hynny, a byddwn yn awgrymu i Ysgrifennydd y Cabinet fod honno'n un ffordd o ddod o hyd i arbedion effeithlonrwydd.

Un peth arall yr hoffwn ei godi gydag Ysgrifennydd y Cabinet yw mater yr wyf wedi'i godi sawl gwaith gyda hi eisoes. Fe'i codais ef yn y Siambr, fe'i codais ef gyda hi wrth graffu ar Fil Cyllid Llywodraeth Leol (Cymru), sef amrywio'r lluosydd ar gyfer ardrethi busnes. Gallai hwn fod yn bolisi niwtral o ran cost. Rwy'n credu bod angen inni edrych ar sut rydym yn cefnogi busnesau mewn gwirionedd, oherwydd rydym wedi gweld y gostyngiad mewn rhyddhad ardrethi busnes, ac rydym yn gwybod y byddai'n anodd iawn i'r Llywodraeth wrthdroi'r penderfyniad hwnnw, ond un ffordd y gallwn helpu'r busnesau yr effeithiwyd arnynt gan y toriad hwnnw mewn rhyddhad ardrethi busnes yw edrych ar bwy sy'n talu beth yn union, pwy sy'n talu gormod, a phwy nad yw'n talu digon. Byddwn yn dadlau, er enghraifft, y dylai canolfannau siopa ac archfarchnadoedd y tu allan i drefi dalu llawer mwy nag y maent yn ei dalu ar hyn o bryd, a rhoi'r arbedion hynny i'r sector lletygarwch. Mae hyn yn rhywbeth y mae Hospitality UK a'r Ymddiriedolaeth Lleoliadau Cerddoriaeth, ymhlith eraill, wedi bod yn galw amdano ers peth amser. Felly, mae gennym bolisi a allai fod yn niwtral o ran cost, ond a fyddai o gymaint o fudd i fusnesau mewn gwahanol sectorau, a gallai hynny wedyn ganiatáu i fusnesau eraill sefydlu, gan gynyddu'r refeniw sy'n dod i mewn i Lywodraeth Cymru.

Ac o ddiddordeb personol i mi, rydym wedi clywed sawl Aelod yn y Siambr yn siarad am dai fel mater y mae angen ei ddatrys ac sydd angen bod yn flaenoriaeth i Lywodraeth Cymru. Un peth yr hoffwn ei ystyried yw sut y gallwn newid y system gynllunio a diwygio'r system gynllunio i'w gwneud hi'n llawer haws i awdurdodau lleol droi eiddo masnachol yn llety rhent. Felly, er enghraifft, sut y gallwn ni ei gwneud hi'n haws i addasu siop nodweddiadol ar y stryd fawr a allai fod â rhywfaint o ofod uwch ei phen i fod yn fflatiau gydag un neu ddwy ystafell wely, oherwydd rydym yn gwybod bod y mathau penodol hynny o lety yn brin? Bydd hynny eto yn caniatáu i Lywodraeth Cymru ac awdurdodau lleol greu mwy o refeniw, ond bydd hefyd yn cael effaith gadarnhaol ar fusnesau, drwy ddarparu cwsmeriaid parod yn ei sgil yn ein trefi; drwy ddenu pobl i ganol trefi, byddant yn gwario mwy o arian, bydd mwy o dreth yn dod i law, a mwy o refeniw i Lywodraeth Cymru. Felly, dyna'r tri phwynt yr wyf eisiau eu gwneud, Ddirprwy Lywydd. Diolch yn fawr.

Galwaf nawr ar Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid, y Cyfansoddiad a Swyddfa'r Cabinet. Rebecca Evans.

Diolch. Rwy'n croesawu'r cyfle i ymateb i'r ddadl heddiw, a hoffwn ddiolch yn fawr i Gadeirydd y Pwyllgor Cyllid a'r holl Aelodau sydd wedi cyfrannu y prynhawn yma, ac wrth gwrs hoffwn ddiolch i bawb a gymerodd ran yn ymarfer ymgysylltu'r pwyllgor, sy'n fwyfwy cynhwysfawr bob blwyddyn, mae'n rhaid imi ddweud, felly rwy'n ddiolchgar iawn am y gwaith y maent yn ei rannu gyda ni ar hynny. Ac wrth gwrs, mae'n bwysig ein bod yn ymgysylltu â phobl Cymru ac yn gwrando arnynt wrth inni ddechrau ar ein paratoadau ar gyfer cyllideb 2025-26, ac mae'r pwyntiau a godwyd yn adroddiad y Pwyllgor Cyllid ac yma heddiw yn bethau y bydd angen inni eu hystyried gyda'n gilydd, ac wrth gwrs byddant yn helpu i ffurfio ein syniadau wrth inni symud tuag at gyllideb 2025-26.

Mae canlyniad etholiad cyffredinol y DU yn rhoi cyfle unigryw inni ailosod y cysylltiadau hynny a dechrau cyfnod newydd o bartneriaeth, gyda dwy Lywodraeth yn cydweithio ar weledigaeth gyffredin i Gymru. Mae'r sefyllfa ariannol yr ydym yn ei hwynebu heddiw, serch hynny, yn ganlyniad i gamreoli'r economi gan Lywodraeth flaenorol y DU. Fe wnaethant roi mwy na degawd o gyni i ni a'r fini-gyllideb drychinebus, ac wrth gwrs yr argyfwng costau byw a chyfradd chwyddiant dau ddigid uchel iawn, felly mae arnaf ofn fod pregethau oddi ar feinciau Ceidwadol am fuddsoddi mewn tai neu wasanaethau cyhoeddus yn wirioneddol anghredadwy. [Torri ar draws.] Nid wyf yn derbyn unrhyw ymyriad ar hyn o bryd. Mae'r sefyllfa economaidd a chyllidol y mae Llywodraeth newydd y DU wedi'i hetifeddu yn anhygoel o anodd, ac wrth gwrs bydd yn cymryd amser i gyllid cyhoeddus adfer. Ni allwn ddadwneud y 14 mlynedd diwethaf a'u heffeithiau, er cymaint yr hoffem wneud hynny. 

Wrth inni edrych ymlaen at gyllideb nesaf Llywodraeth Cymru, fe fydd yn heriol iawn unwaith eto, a bydd yn rhaid inni ganolbwyntio ar ein blaenoriaethau pwysicaf oll, ac ni fydd digon o arian i fynd i'r afael â'r holl bwysau sy'n ein hwynebu. Ac fel y mae rhai o'r cyd-Aelodau wedi dweud, mae Canolfan Llywodraethiant Cymru wedi cynhyrchu amcanestyniadau tymor canolig ar gyfer cyllideb Llywodraeth Cymru, gan ddefnyddio rhagdybiaethau blaenorol Llywodraeth y DU ar gyfer trywydd gwariant cyhoeddus dewisol, a chan ystyried y wybodaeth ym maniffestos pleidiau'r DU ar gyfer yr etholiad cyffredinol. Ac mae'r amcanestyniadau hynny, fel y mae rhai cyd-Aelodau wedi nodi, yn dangos natur yr heriau sydd o'n blaenau'n glir. Un o'r camau cyntaf y mae'r Canghellor wedi'u cymryd yw gofyn i Drysorlys EF ddarparu asesiad o gyflwr cyllid cyhoeddus y DU, a bydd hwn yn cael ei gyflwyno cyn toriad haf Senedd y DU. Bydd y Canghellor yn nodi'r manylion ar amseriad cyllideb y DU bryd hynny hefyd.

Fe fydd yn ddefnyddiol cael eglurder cynnar ynghylch amseriad a chwmpas digwyddiadau cyllidol y DU sydd ar y ffordd i gynorthwyo ein paratoadau cyllidebol, ond mae'n ymddangos yn debygol na fyddwn yn gwybod beth fydd ein cyllideb tan yr hydref, gan fod Llywodraeth newydd y DU angen rhywfaint o amser i ystyried a nodi ei chynlluniau. O ystyried yr ansicrwydd presennol ynglŷn â phryd y byddwn yn gwybod beth fydd ein setliad y tu hwnt i'r flwyddyn ariannol gyfredol, rydym wedi rhoi gwybod i Bwyllgor Busnes a Phwyllgor Cyllid y Senedd fod yn rhaid inni weithio ar hyn o bryd ar sail cyhoeddi'r cyllidebau drafft amlinellol a manwl gyda'i gilydd ar 10 Rhagfyr 2024 a'r gyllideb derfynol ar 25 Chwefror 2025.

Rwy'n llwyr gydnabod yr her y mae hyn yn ei chreu i graffu ar y gyllideb ddrafft. Wrth gwrs, mae'n her i ni o ran paratoi'r gyllideb hefyd. Ar gyfer y gyllideb sydd gennym yn y flwyddyn ariannol hon, dim ond tair wythnos a phedwar diwrnod a gawsom i baratoi'r gyllideb honno. A phan feddyliwch am yr holl wybodaeth sy'n cyd-fynd â'r gyllideb, o'n hadroddiadau treth i'n naratif cyllidebol, i'r gwaith y mae'r prif economegydd yn ei wneud, rydym yn darparu llawer iawn o ddogfennaeth mewn cyfnod byr iawn. Ac er ein bod ni bob amser eisiau gweld beth arall y gallwn ei ddarparu, os oes pethau yr ydym yn eu cynhyrchu nad yw cyd-Aelodau'n eu hystyried yn ddefnyddiol, wrth gwrs, gallwn gyfeirio ein hymdrechion i ffwrdd o'r pethau hynny hefyd. Os bydd dyddiad y digwyddiad cyllidol yn y DU sy'n cadarnhau ein setliad y tu hwnt i'r flwyddyn ariannol hon yn gynharach yn nhymor yr hydref, byddwn yn ceisio cyflwyno amserlen ein cyllideb yn gynt wrth gwrs. A byddaf yn rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i gyd-Aelodau am hynny.

Cafwyd rhai sylwadau am y ddogfennaeth a'r wybodaeth a ddarparwn ochr yn ochr â'r gyllideb. Mae'r gwaith y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud mewn partneriaeth â'r Pwyllgor Cyllid, unwaith eto, yn bwysig iawn yn y gofod hwn oherwydd rydym yn adolygu ein protocol ar gyfer y gyllideb. Rydym wedi dod i gytundeb ar lawer o feysydd, ac mae'n dal i fod rhai meysydd yr ydym wedi gofyn i'n timau ganolbwyntio arnynt gyda'i gilydd dros yr haf gyda'r bwriad o barhau i wneud cynnydd yma. 

Mae llawer o'r materion yn adroddiad y Pwyllgor Cyllid yn adlewyrchu'r materion yr ydym wedi'u nodi fel ein blaenoriaethau ein hunain fel Llywodraeth ar gyfer eleni. Er enghraifft, rydym yn cydnabod y pwysau enfawr ar y GIG a gwasanaethau cyhoeddus, felly rydym wedi sicrhau bod lleihau amseroedd aros ac ariannu'r GIG a gofal cymdeithasol yn un o'n blaenoriaethau allweddol. Rydym hefyd yn gwybod bod yr argyfwng costau byw yn dal i gael effaith enfawr ar bobl, a dyna pam mae ein blaenoriaethau craidd yn cynnwys codi plant allan o dlodi drwy gefnogaeth yn y blynyddoedd cynnar. Ac wrth gwrs, mae'r pwysau ar y sector addysg, y cyfeiriwyd atynt, a'r effaith ar fyfyrwyr a staff yn bryder yr ydym yn ei rannu. Ac rydym wedi ymrwymo i sicrhau gwelliant parhaus mewn cyrhaeddiad addysgol. 

Fel pawb yma, rwy'n cydnabod pwysigrwydd buddsoddi mewn atal. Er mwyn inni sicrhau bod ein gwasanaethau'n gynaliadwy ar gyfer y dyfodol, bydd angen dull gwahanol o weithredu. Ac er bod angen inni wneud dewisiadau anodd gyda'r cyllid sydd ar gael i ni yn y tymor agos, rwyf wedi nodi'r dull newydd ar gyfer ein hadolygiad o wariant yng Nghymru. Ac rwy'n credu bod adroddiad y pwyllgor, unwaith eto, yn ddefnyddiol iawn wrth inni ddechrau ar y daith honno, a byddaf yn gallu dweud mwy am hynny maes o law. 

Rwyf wedi talu sylw gofalus iawn i safbwyntiau a sylwadau cyd-Aelodau mewn perthynas â meysydd blaenoriaeth y prynhawn yma, gan gynnwys tai cymdeithasol, y gweithlu iechyd a gofal cymdeithasol, gan gynnwys y cyflog byw gwirioneddol, gofal sylfaenol, y celfyddydau, diwylliant a chwaraeon, Cyfoeth Naturiol Cymru, gwasanaethau rheilffordd, prentisiaethau addysg bellach, sgiliau—cymaint o feysydd, ac roedd bron pob cyfraniad yn galw am gyllid ychwanegol. Felly, roeddwn yn ddiolchgar iawn i fy nghyd-Aelod Heledd Fychan pan agorodd ein llygaid, yng nghanol y ddadl, i'r sefyllfa gyllidol heriol iawn sy'n ein hwynebu. Oherwydd bydd blaenoriaethu, fel y mae rhai cyd-Aelodau wedi cydnabod, yn galw am ddadflaenoriaethu mewn meysydd eraill. Felly, fel erioed, mae'n her i ni nodi lle rydym yn dadfuddsoddi. Ac wrth gwrs, mae hynny'n mynd yn anos drwy'r amser. Rydym wedi cael cyfnod mor hir o gyni, ac rydym wedi cael effeithiau chwyddiant, a arweiniodd at ein hymarfer ailflaenoriaethu ein hunain y llynedd. 

Rwy'n cytuno ein bod wedi etifeddu cyni, fel yr amlinellais yn fy nghyfraniad, ond a ydych chi'n cytuno bod yna bethau y gallai Llywodraeth y DU eu gwneud i godi refeniw, a allai wedyn gael ei drosglwyddo drwy gyllid tecach i Gymru? Er enghraifft, gallent gydraddoli treth ar enillion cyfalaf gyda threth incwm, yr amcangyfrifir y byddai'n codi rhwng £8 biliwn ac £16 biliwn, a fyddai'n fwy na digon, er enghraifft, i helpu'r GIG ac yn gallu mwy nag ariannu cael gwared ar y cap dau blentyn ar fudd-daliadau. Felly, mae yna bethau y gellid eu gwneud i godi refeniw.

Mae yna offer ar gael i Lywodraeth y DU wrth gwrs—er enghraifft, y cyhoeddiadau ynghylch pobl â statws byw tu allan i'r wlad, mewn perthynas â TAW ar gyfer ysgolion preifat. Dyma ychydig o feysydd lle mae wedi dweud y bydd yn gweithredu, ac fe welsoch chi hynny, yng nghefn y maniffesto, lle roedd yn nodi pa gyllid ychwanegol a fyddai'n dod i Gymru pe baent yn cymryd y camau hynny. Felly, mae yna bethau y gall Llywodraeth y DU eu gwneud yn sicr, ond mae Llywodraeth y DU yn ystyriol, fel yr ydym ni, o'r ffaith bod unigolion ac aelwydydd yn teimlo'r baich treth uchaf y maent wedi'i deimlo ers 70 mlynedd, diolch i weithredoedd y Ceidwadwyr, ac mae'n rhaid i ni ystyried y pethau hynny hefyd.

Roeddwn eisiau dweud nad yw Llywodraeth Cymru wedi amddiffyn ei hun rhag y dewisiadau anodd. Rydym wedi mynd drwy gyfnod o gynllun ymadael gwirfoddol i rai o'n staff. Rydym wedi bod yn drist iawn o golli rhai o'n staff gwych. Pan fyddwn yn siarad am y dewisiadau anodd sy'n wynebu cyrff hyd braich ac eraill, nid wyf eisiau i gyd-Aelodau feddwl bod Llywodraeth Cymru rywsut yn rhoi statws gwahanol iddi ei hun yn y trafodaethau hynny.

Gallaf weld bod fy amser yn dirwyn i ben, felly hoffwn ddiolch i gyd-Aelodau—

Rwyf wedi rhoi amser ychwanegol i chi ar gyfer yr ymyriadau.

Mae hynny'n garedig iawn; diolch. Hoffwn ddweud 'diolch' wrth gyd-Aelodau sydd wedi ymgysylltu â'r cwestiynau ynghylch arbedion ac effeithiolrwydd gwariant a defnyddio dulliau gweithredu eraill fel cynllunio. Rwy'n credu bod y rhain i gyd yn ymyriadau pwysig iawn hefyd.

A hoffwn ddweud ein bod wedi gwneud dewisiadau anodd iawn ar wariant dros y blynyddoedd diwethaf, ond credaf fod cymaint y gallwn fod yn falch ohono, o fod wedi cymryd rhan mewn gwleidyddiaeth aeddfed yma yn y Senedd. Drwy weithio gyda Phlaid Cymru ar y cytundeb cydweithio, fe wnaethom gyflawni llawer iawn, gan gynnwys prydau ysgol am ddim i ddisgyblion ysgolion cynradd, darparu gofal plant ychwanegol am ddim, cyflwyno pecyn radical o fesurau i greu cymunedau lleol ffyniannus, a helpu pobl i fyw'n lleol a mynd i'r afael â niferoedd uchel o ail gartrefi mewn sawl ardal yng Nghymru.

Gwn fod cyd-Aelodau yma yn cydnabod yr heriau ariannol sylweddol sy'n ein hwynebu, ond rwy'n credu mai'r ffordd y gallwn wneud y gwahaniaeth mwyaf i bobl yng Nghymru yw drwy wrando ar ein gilydd a chydweithio.

Galwaf ar Peredur Owen Griffiths i ymateb i'r ddadl. 

Diolch yn fawr, Ddirprwy Lywydd. Mae hon wedi bod yn ddadl ardderchog. Rwy'n croesawu'r nifer uchel o siaradwyr, sy'n adlewyrchu cryfder y teimlad yn y Siambr. Hoffwn ddiolch yn gyntaf i fy nghyd-aelodau o'r pwyllgor, Rhianon, Peter a Mike, a gyfrannodd fel aelodau o'r pwyllgor, ond cyfrannodd Mike yn rhinwedd ei swydd fel Cadeirydd y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad hefyd.

Rwy'n ddiolchgar hefyd i Gadeiryddion y pwyllgor am eu cyfraniadau. Soniodd John Griffiths am y pwysau a wynebir ym maes tai, yn enwedig yr angen i ddarparu cyllid i liniaru digartrefedd, a ddylai fod yn flaenoriaeth i bob un ohonom, pwynt a godwyd gan Mark Isherwood yn ogystal, ac fe gododd hyn yn aml yn ystod trafodaethau ein grwpiau ffocws.

Sam Rowlands, fe wnaethoch chi sôn am yr anawsterau sy'n wynebu'r sector iechyd a gofal cymdeithasol, yn enwedig prinder yng ngweithlu'r sector hwnnw, a'r angen i fodloni gofynion y cyflog byw gwirioneddol.

Rwy'n ddiolchgar i Jack am sôn am y deisebau sydd wedi'u cyflwyno—am gyllid meddygon teulu a'r cyllid craidd ar gyfer addysg a'r holl bethau eraill y sonioch chi amdanynt. Cafodd yr un teimladau eu rhannu yn ein digwyddiadau rhanddeiliaid.

Mi wnest ti siarad, Delyth, am y blaenoriaethau ar gyfer eich pwyllgor chi, gan adleisio'r pwyntiau difrifol a godwyd gan Jack ac Aelodau eraill am y toriadau yn y sector celfyddydau a diwylliant. Mi wnaeth Delyth pwyntiau grymus iawn am yr effaith mae diffyg cyllid mewn mentrau a chyfleusterau chwaraeon yn ei gael ar wasanaethau cyhoeddus. Soniodd hefyd am y cap ar y potensial i’r diwylliant i ffynnu.

Dwi hefyd yn croesawu pwyntiau Llyr ynglŷn â pwyso ar y Llywodraeth i wella dogfennau, ond hefyd i wella’r prosesau sydd gennym ni yn y lle yma ynglŷn â sut rydyn ni yn mynd i’r afael â sgrwtini sydd wedi cael ei dorri’n fyrrach oherwydd pethau sydd tu hwnt i’n rheolaeth ni. Buaswn i hefyd yn licio diolch iddo fo am y blaenoriaethau eraill y gwnaeth o eu nodi.

Rwy'n gwerthfawrogi'r cyfraniadau eraill a wnaed gan Heledd, Mark, y soniais amdano'n gynharach, Sioned, Jenny a Luke. Fe wnaethoch chi siarad am y materion hynny, a bydd y Pwyllgor Cyllid yn cadw'r rheini mewn cof wrth inni ymgymryd â'n gwaith craffu. Rwy'n gobeithio y bydd Cadeiryddion pwyllgorau eraill yn rhannu'r cyfraniadau hynny hefyd.

Rwy'n cydnabod sylwadau Ysgrifennydd y Cabinet am y pwysau cyllidebol aruthrol; mae pwysau enfawr yn hynny o beth, ond mae gwasanaethau rheng flaen yn cael eu taro, ac fel y dywedodd Sioned yn rymus, y rhai tlotaf mewn cymdeithas sy'n cael eu heffeithio gan hyn i gyd. Rwy'n gwybod bod hynny'n agos at galonnau pawb yn y lle hwn. Rwy'n cydnabod yr heriau sy'n gysylltiedig â chyflwyno'r gyllideb yn hwyr, ac fel pwyllgor, nid ydym yn ddall i'r heriau hynny.

Rydym wedi cael 13 o gyfraniadau, ac rwy'n ceisio rhoi popeth at ei gilydd. Hoffwn ddiolch i bawb sydd wedi bod yn rhan o'r broses, diolch i'r holl randdeiliaid, yr holl ymgynghoriadau cyhoeddus a gynhaliwyd. Rwy'n gwybod y bydd yn gyllideb anodd eto eleni, ond rwy'n siŵr, rhyngom ni, y gwnawn ein gorau i graffu ar Lywodraeth Cymru ac i roi llais i'r bobl sy'n ei chael hi'n anodd cael eu clywed yn y broses o lunio'r gyllideb. Diolch yn fawr iawn.

Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes. Felly, derbynnir y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.