Eitem 6 yw'r eitem nesaf. Dadl y Ceidwadwyr Cymreig yw hon ar hyder yn y Prif Weinidog, a dwi'n galw ar Andrew R.T. Davies i wneud y cynnig.

Cynnig NDM8593 Darren Millar

Cynnig bod y Senedd:

1. Yn cydnabod pryder gwirioneddol y cyhoedd fod y Prif Weinidog wedi derbyn rhodd o £200,000 ar gyfer ei ymgyrch i arwain y Blaid Lafur gan gwmni sy'n eiddo i unigolyn sydd â dwy euogfarn droseddol amgylcheddol, ac yn gresynu at y diffyg crebwyll a ddangoswyd gan y Prif Weinidog wrth dderbyn y rhodd hon, a'i fethiant i'w ad-dalu.

2. Yn gresynu at gyhoeddiad negeseuon gweinidogion Llywodraeth Cymru lle mae'r Prif Weinidog yn datgan ei fwriad i ddileu negeseuon a allai fod wedi bod o gymorth yn ddiweddarach i'r ymchwiliad COVID yn ei drafodaethau ynghylch y penderfyniadau a wnaed adeg y pandemig COVID, er i'r Prif Weinidog ddweud wrth ymchwiliad COVID y DU nad oedd wedi dileu unrhyw negeseuon.

3. Yn nodi diswyddiad y Gweinidog Partneriaeth Gymdeithasol gan y Prif Weinidog o'i Lywodraeth, yn gresynu nad yw'r Prif Weinidog yn fodlon cyhoeddi ei dystiolaeth ategol ar gyfer y diswyddiad, ac yn nodi bod y cyn-Weinidog Partneriaeth Gymdeithasol yn gwadu'r cyhuddiadau yn ei herbyn yn gryf.

4. Am y rhesymau uchod, yn datgan nad oes ganddi hyder yn y Prif Weinidog.

Cynigiwyd y cynnig.

Diolch, Lywydd, ac rwy'n gwneud y cynnig ar y papur trefn yn enw Darren Millar, ynghylch y bleidlais o hyder yn y Prif Weinidog. A hoffwn nodi nad yw'r ddadl hon yn ymwneud â Llywodraeth Cymru yn ei chyfanrwydd; nid yw'n ymwneud â grŵp Llafur, nid yw'n ymwneud â'r Blaid Lafur; mae'n ymwneud â'r hyn y mae'r Prif Weinidog wedi'i wneud yn ystod ei gyfnod fel Prif Weinidog ac yn yr ymgyrch a arweiniodd at ei enwebiad a'r bleidlais i ddod yn Brif Weinidog. Mae'n ymwneud â chrebwyll, mae'n ymwneud â thryloywder, ac mae'n ymwneud â gonestrwydd—y tri chafeat allweddol hynny yr ydym wedi'u trafod a dadlau yn eu cylch dro ar ôl tro yn y Siambr hon yn ystod cwestiynau i'r Prif Weinidog, ac wedi ceisio atebion i'r cwestiynau y mae etholwyr yn eu gofyn i ni.

Y pwynt cyntaf ynghylch crebwyll yw’r penderfyniad a wnaeth y Prif Weinidog i dderbyn y rhodd mwyaf erioed o £200,000 i’w ymgyrch arweinyddiaeth gan unigolyn a chwmni sydd â dwy euogfarn amgylcheddol yn eu herbyn, ac sydd, fel y clywsom ddydd Llun, yn destun ymchwiliad troseddol ar hyn o bryd. A yw hynny'n dangos crebwyll, derbyn rhodd o'r fath gan rywun â hanes o'r fath? Mae rhai ar feinciau Llafur wedi nodi na fyddent wedi derbyn yr arian hwnnw. Mae rhai y tu allan i'r Siambr hon, yn y mudiad Llafur, sydd wedi nodi na fyddent wedi derbyn yr arian hwnnw. Crebwyll y Prif Weinidog wrth dderbyn yr arian hwnnw sydd wedi achosi i bobl bryderu ynglŷn â'r ffordd y mae’r Prif Weinidog wedi gweithredu. Ac yng nghyfrifon Dauson, y cwmni a wnaeth y rhodd, mae'n werth nodi eu bod yn datgan, ynghylch cyfleoedd yn y dyfodol:

'Felly, mae'r cyfleoedd allanol a grëwyd i Grŵp Dauson lwyddo yn parhau i fod wedi'u hysgogi yn bennaf gan ddeddfwriaeth'.

Mae’r arena ddeddfwriaethol y mae’r cwmni hwn yn gweithredu ynddi yn cael ei llywodraethu’n bennaf gan Lywodraeth Cymru yn unig, gan ei fod ym maes rheoli gwastraff amgylcheddol a rheoli amgylcheddol yn fwy cyffredinol. Mae hwnnw’n ddatganiad o’r cyfrifon a gyflwynwyd i Dŷ’r Cwmnïau gan y cwmni, eu bod yn gweld bod y cyfleoedd am dwf wedi'u llywodraethu gan yr amgylchedd deddfwriaethol y maent yn gweithredu oddi tano.

Mae cod y gweinidogion hefyd yn nodi, yn 1.3:

'Ni ddylai'r Gweinidogion dderbyn unrhyw rodd neu letygarwch a allai godi amheuon am ddoethineb eu barn neu a allai eu rhoi o dan rwymedigaeth amhriodol neu a allai, yn rhesymol, roi’r argraff honno'.

Mae’n mynd rhagddo, ym mharagraff 5.1, yn y cod gweinidogol, i ddatgan{

'Rhaid i'r Gweinidogion sicrhau na fydd gwrthdaro, nac y gellid yn rhesymol gael yr argraff bod gwrthdaro, rhwng eu dyletswyddau cyhoeddus a'u buddiannau preifat—yn ariannol neu fel arall. Cyfrifoldeb personol pob un Gweinidog yw penderfynu a oes angen gweithredu a pha gamau y mae angen eu cymryd er mwyn osgoi gwrthdaro neu argraff o wrthdaro, gan ystyried cyngor a gafwyd gan yr Ysgrifennydd Parhaol.'

Dyna sy’n llywodraethu yng nghod y gweinidogion.

Hefyd, mae yna ganfyddiad eto o’r cwmni hwn a wnaeth y rhodd o £200,000 yn cael benthyciad o £400,000 gan Fanc Datblygu Cymru. Banc pan fetho popeth arall yw Banc Datblygu Cymru. Mae'n rhaid eich bod wedi mynd drwy'r holl gyfleoedd masnachol eraill cyn ichi ofyn am fenthyciad gan y banc hwnnw. Felly, mewn cyfnod byr—sawl mis—cafodd y cwmni hwnnw fenthyciad o £400,000 yr oedd Gweinidog yr economi yn atebol amdano fel y Gweinidog a oedd yn gyfrifol am Fanc Datblygu Cymru. Ac eto, yn yr un flwyddyn, gwnaethant gyfraniad o £200,000 i'w ymgyrch arweinyddiaeth. Byddai'r rhan fwyaf o bobl resymol yn cwestiynu beth oedd yn cael ei sicrhau gan y rhodd o £200,000 i'r ymgyrch arweinyddiaeth. Byddai unrhyw unigolyn rhesymol yn ffurfio'r farn honno, ac rwy'n awgrymu i'r Senedd heddiw nad yw’r Prif Weinidog wedi gallu rhoi atebion boddhaol i hynny.

Yna, symudwn at dryloywder. Clywsom drwy’r wasg, ym mis Awst 2020, fod llawer o negeseuon iMessage mewn grŵp negeseua gweinidogol, fod llawer o sgwrsio ar y grŵp negeseua gweinidogol hwnnw, ac ar ddiwedd y grŵp negeseua hwnnw, fod neges gan y Prif Weinidog, a oedd yn Weinidog iechyd ar y pryd, yn dweud y gellir cael gafael ar y negeseuon o dan Ddeddf Rhyddid Gwybodaeth 2000, ac y byddai, o'r herwydd, yn dileu’r negeseuon hynny. Mae hynny’n dangos ei feddylfryd ar y pryd, ei fod yn ceisio osgoi'r Ddeddf Rhyddid Gwybodaeth. Mae hefyd yn diystyru'r cyngor a roddwyd gan brif swyddog moeseg Llywodraeth Cymru yn 2019 y dylai unrhyw gyfathrebu electronig gael ei nodi a’i gadw er mwyn cyfeirio ato yn y dyfodol, pe bai unrhyw ymholiadau’n galw am y wybodaeth honno.

Nawr, gwyddom fod yr ymchwiliad COVID wedi gofyn am lawer o negeseuon gan Lywodraethau ledled y Deyrnas Unedig, nid yn unig Llywodraeth Cymru, ond Llywodraeth y DU, Llywodraeth yr Alban a Gweithrediaeth Gogledd Iwerddon, a dyma enghraifft, yng ngeiriau’r Prif Weinidog ei hun, o ddileu negeseuon gan y gellid cael gafael arnynt o dan y Ddeddf Rhyddid Gwybodaeth. Nid fy ngeiriau i; geiriau'r Prif Weinidog. Dyna'r pwynt ynghylch tryloywder.

Y pwynt olaf yw’r pwynt ynghylch gonestrwydd—gonestrwydd ynglŷn â phwy sy’n dweud y gwir o ran y Prif Weinidog yn diswyddo ei Weinidog Cyfiawnder Cymdeithasol rai wythnosau'n ôl. Nawr, ni allwch gael pethau'n cael eu datgelu'n answyddogol mewn Llywodraeth; mae gennych gyfrifoldeb cyfunol. Ni allwch gael pethau'n cael eu datgelu'n answyddogol o blaid wleidyddol. Os yw’r dystiolaeth yn ddigon cryf, rwy'n derbyn bod yn rhaid i rywun adael y sefydliad hwnnw neu adael y Llywodraeth honno. Nid oes gennyf unrhyw amheuaeth ynglŷn â hynny. Nid wyf yn dadlau y gallwch barhau i fod yn rhan o Lywodraeth os ydych chi'n datgelu gwybodaeth yn answyddogol ohoni. Ond mae'r Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol yn mynnu na ddatgelodd hi'r wybodaeth honno. Dyna ei sylw cyhoeddus, ac mae’n cloi’r sylw cyhoeddus hwnnw drwy ddweud mai uniondeb yw popeth mewn bywyd cyhoeddus a bod ei huniondeb hi'n gyfan.

Felly, beth ydym i'w gredu yma? Mae gennym un Gweinidog yn dweud na ddatgelodd unrhyw beth a bod ei huniondeb yn gyfan; mae gennym y Prif Weinidog yn dweud bod ganddo dystiolaeth i ddangos ei bod wedi datgelu'r wybodaeth. Cyhoeddwch y dystiolaeth honno, Brif Weinidog. Clywais gadeirydd y grŵp Llafur ar Radio Wales y bore yma, yn dweud ei bod wedi gweld y dystiolaeth a’i bod wedi’i bodloni ar ôl gweld y dystiolaeth honno. Mae'n rhaid imi ddweud fy mod yn synnu at hynny. Gallaf ddeall pam y byddai’r Prif Weinidog yn rhannu’r dystiolaeth â chyd-Aelodau o'r Cabinet, oherwydd eu cyfrifoldeb cyfunol, ond mae clywed bod Aelod o feinciau cefn Llafur wedi gweld y wybodaeth honno, ac eto nid yw pobl Cymru na chyd-Aelodau eraill o'r Senedd hon wedi gallu gweld y dystiolaeth honno, i gadarnhau'r gwirionedd, yn dangos diffyg parch enfawr yn fy marn i.

Nid gimig mo hyn. Mae'n gynnig a wneir yn amser y gwrthbleidiau, ac efallai nad yw'n rhwymol, ond bydd yn anfon neges arwyddocaol ar dryloywder, gonestrwydd a chrebwyll y Prif Weinidog ers iddo ddechrau yn ei swydd.

Etholiad—

Nid gimig mo hynny. Soniwyd am hyn cyn yr etholiad cyffredinol, a chlywais yr hyn a ddywedodd yr Aelod dros Ddwyrain Abertawe. Un peth a welsom ar y negeseuon iMessage hynny oedd y sylwadau dirmygus a wnaed am yr Aelod dros Ddwyrain Abertawe, a defnyddio’r algorithm i ethol yr Aelod dros Ddwyrain Abertawe. Rwy'n synnu ei fod yn siarad yn y fath gywair yma heddiw. [Torri ar draws.]

Rwyf wedi nodi'r pwyntiau gerbron y Senedd heddiw. Mater i fy nghyd-Aelodau fydd penderfynu sut y dymunant bleidleisio. Ond mae a wnelo â chrebwyll, tryloywder a gonestrwydd. Dyna’r tri phwynt ger ein bron. Nid ymgyrchu etholiad cyffredinol mohono. Nid yw’n bleidlais o hyder yn y Llywodraeth. Nid yw’n bleidlais o hyder yn y grŵp Llafur na’r Blaid Lafur. Mae a wnelo â’r hyn y mae’r Prif Weinidog wedi’i wneud a’r penderfyniadau y mae wedi’u gwneud. Ac rwy'n gobeithio y gallwn ennill hyder y Senedd a chefnogaeth fwyafrifol i'r cynnig hwn, ac y bydd y cynnig o ddiffyg hyder yn llwyddo, ac rwy'n annog yr Aelodau i’w gefnogi.

Mewn 25 mlynedd o ddatganoli, rydyn ni wedi bod yn gymharol ffodus mai ychydig iawn o sgandalau ariannol sydd wedi heintio gwleidyddiaeth y Senedd. Rydyn ni'n ffodus bod gwrthbleidiau wedi gallu craffu, anghytuno, ie, cydweithio, wrth gwrs, ond hefyd wedi gallu cynnig atebion amgen i Lywodraeth y dydd heb orfod gofyn ond un waith o'r blaen a ydy arweinwyr y Llywodraethau hynny, ydy'r Prif Weinidogion, drwy eu gweithredoedd nhw, yn haeddiannol o ymddiriedaeth y Senedd.

Mae heddiw, felly, yn ddiwrnod difrifol iawn yn hanes y Senedd, am ein bod ni o'r farn bod y Prif Weinidog wedi colli nid yn unig ein hyder ni, ond yn bwysicach o lawer, hyder y bobl mae'n atebol iddyn nhw: dinasyddion Cymru.

Nid oes unrhyw un yma y tu hwnt i waradwydd. Rwyf wedi rhoi llawer o feddwl i'r cyd-destun rwy'n siarad ynddo gerbron y Senedd heddiw. Beth yw'r safonau a ddefnyddiwn i fesur ein harweinwyr gwleidyddol? Gallem ystyried saith egwyddor bywyd cyhoeddus Nolan. Gadewch inni edrych ar y cyntaf, anhunanoldeb. Dylai deiliaid swyddi cyhoeddus weithredu er budd y cyhoedd yn unig. A oedd penderfyniad y Prif Weinidog i dderbyn rhodd o £200,000 i'w ymgyrch gan rywun a gafwyd yn euog o lygru yn un a wnaed er budd y cyhoedd?

Gadewch inni edrych ar ail egwyddor Nolan, uniondeb. A chofiwch, ar y cyntaf, mae’r Prif Weinidog yn gwadu gwneud unrhyw beth o’i le. Yr ail egwyddor yw:

'Ni ddylai deiliaid swyddi cyhoeddus eu rhoi eu hunain o dan unrhyw rwymedigaeth i bobl neu sefydliadau a allai geisio dylanwadu'n amhriodol arnynt wrth iddynt wneud eu gwaith.'

Unwaith eto, rwy'n ailadrodd honiad y Prif Weinidog na ddigwyddodd unrhyw beth amhriodol. Ond os ceir canfyddiad fod yr arian wedi'i dderbyn, mae hynny ynddo’i hun yn tanseilio uniondeb swydd y Prif Weinidog. Ac wrth gwrs, mae canllaw arall ar sut y gallwn ddwyn ein harweinwyr i gyfrif, cod y gweinidogion, yn nodi’n glir mai:

'Cyfrifoldeb personol pob un Gweinidog yw penderfynu a oes angen gweithredu a pha gamau y mae angen eu cymryd er mwyn osgoi gwrthdaro neu argraff o wrthdaro, gan ystyried cyngor a gafwyd gan yr Ysgrifennydd Parhaol.'

Nid yw amddiffyniad y Prif Weinidog na thorrwyd unrhyw reolau yn amddiffyniad os yw'r cyhuddiad yn ymwneud â chanfyddiad. Nesaf, atebolrwydd:

'Mae deiliaid swyddi cyhoeddus yn atebol i’r cyhoedd am eu penderfyniadau ac am yr hyn y maent yn ei wneud a rhaid iddynt ganiatáu i eraill graffu arnynt yn y modd sydd ei angen er mwyn sicrhau hynny.'

Nid oes angen imi atgoffa’r Senedd hon fod y Prif Weinidog wedi cwestiynu gweithredoedd Aelodau’r gwrthbleidiau a newyddiadurwyr yn gyson wrth iddynt geisio ei ddwyn i gyfrif. Yn yr un modd, mae’r egwyddor o fod yn agored wedi’i thanseilio gan y Prif Weinidog dros yr wythnosau diwethaf. Mae’n datgan:

'Dylai deiliaid swyddi cyhoeddus weithredu a gwneud penderfyniadau mewn modd agored a thryloyw. Ni ddylai gwybodaeth gael ei chadw rhag y cyhoedd oni bai bod rhesymau clir a chyfreithlon dros wneud hynny.'

Yn yr achos hwn, mae'n rhaid inni ofyn pam y gwnaeth y Prif Weinidog ddileu ei negeseuon WhatsApp a dewis peidio â rhoi gwybod i ymchwiliad COVID y DU, a pham fod y Prif Weinidog mor gyndyn o gyhoeddi manylion yr ymchwiliad i'r achos o ddatgelu gwybodaeth yn answyddogol a arweiniodd at ddiswyddo Hannah Blythyn. Ac yn hollbwysig, wrth gwrs, mae gennym egwyddor arweinyddiaeth. At ei gilydd, ni chredaf fod diffyg crebwyll ac edifeirwch y Prif Weinidog, ynghyd â'i amharodrwydd i ymateb wrth wynebu dicter o bob ochr i’r Siambr a’r cyhoedd yng Nghymru, yn dangos y set sgiliau ofynnol ar gyfer deiliad swydd y Prif Weinidog.

Fel y dywedais, mae heddiw'n ddiwrnod difrifol yma yn y Senedd mewn sawl ffordd. Nid yw hyn yn ymwneud â gwleidyddiaeth bleidiol lwythol, mae a wnelo ag enw da’r Llywodraeth, ac yn bwysicach fyth, yr unigolyn yn y swydd uchaf yn y Llywodraeth honno, y mae disgwyl iddynt, yn gywir ddigon, osod esiampl ar gyfer y Llywodraeth honno. Mae'n rhaid inni fod yn wahanol i San Steffan, nid yn unig mewn geiriau, ond mewn gweithredoedd hefyd, ac yn hynny o beth, mae’r bleidlais heddiw yn nwylo’r Blaid Lafur. Heddiw, rydym ni ar y meinciau hyn yn credu’n gryf ein bod yn gweithredu er budd pobl Cymru. Nid oes unrhyw amheuaeth gennyf eu bod, fel ninnau, wedi colli hyder yn ein Prif Weinidog.

Mewn 29 diwrnod, bydd pobl Cymru a’r DU yn cael pleidleisio mewn etholiad cyffredinol—yr etholiad cyffredinol pwysicaf ers 1997, gellid dadlau, cyfle i gael gwared ar Lywodraeth Dorïaidd drychinebus o'r wlad hon. Mae’n Llywodraeth sydd wedi bod yn gyfrifol am ddirywiad mewn safonau byw am y tro cyntaf ers yr ail ryfel byd, Llywodraeth sydd wedi chwalu’r economi gyda mini-gyllideb drychinebus Liz Truss, a arweiniodd at gost morgeisi a rhenti’n codi’n aruthrol, Llywodraeth sydd, hyd yn oed cyn COVID, wedi bod yn gyfrifol am gwymp mewn disgwyliad oes am y tro cyntaf ers yr ail ryfel byd, Llywodraeth sydd wedi torri cannoedd o filiynau o bunnoedd mewn termau real o gyllid Llywodraethau Llafur olynol yma yng Nghymru, gan osod rhwystr ar ein gallu i ddarparu’r gwasanaethau cyhoeddus y mae ein cenedl yn dibynnu arnynt. Gyda’r Blaid Dorïaidd yn gwneud yn wael iawn mewn arolygon barn ac yn wynebu’r posibilrwydd o gael ei dileu oddi ar y map etholiadol yng Nghymru ar 4 Gorffennaf, fel a ddigwyddodd ym 1997, nid yw’n syndod y byddant yn gwneud unrhyw beth, unrhyw beth o gwbl, i geisio tynnu'r sylw oddi ar eu record eu hunain o fethiant enbyd, methiant sy'n effeithio'n uniongyrchol ar fywydau a chyfleoedd bywyd pob unigolyn yma yng Nghymru.

Ac felly, down at y cynnig hwn ger ein bron heddiw. Gwleidyddiaeth ar ei gwaethaf. Gimig Torïaidd sinigaidd i dynnu'r sylw oddi ar drafferthion Rishi Sunak a'i gyfeillion hynod gyfoethog. Vaughan Gething yw arweinydd Llafur Cymru, ac fe'i hetholwyd yn ddemocrataidd. Llafur Cymru yw plaid y Llywodraeth, a etholwyd yn ddemocrataidd, ac yn yr 11 wythnos ers dod yn Brif Weinidog, mae Llywodraeth flaengar Vaughan Gething wedi bod yn gweithio’n galed, yn gwrando ar bobl Cymru ac yn cyflawni ar eu rhan: yn gwrando ar ffermwyr am y cynllun ffermio cynaliadwy ac yn cymryd amser i oedi i sicrhau bod y cynllun yn addas; yn gwrando ar ddefnyddwyr ffyrdd a cherddwyr mewn perthynas â'r terfyn cyflymder diofyn o 20 mya, yn gweithio gyda nhw a chydag awdurdodau lleol i sicrhau bod y canllawiau’n addas i’r diben ac y gellir mynd i’r afael ag unrhyw anawsterau; yn gwrando ar ddisgyblion, rhieni ac athrawon mewn perthynas â'r newidiadau arfaethedig i’r flwyddyn ysgol, yn gwrando ar ganlyniadau’r ymgynghoriad ac yn oedi i roi'r amser sydd ei angen ar ein hysgolion i roi'r llu o newidiadau yr ydym eisoes wedi gofyn iddynt eu gwneud ar waith; yn gwrando ar feddygon ymgynghorol ac yn gwneud pob ymdrech i geisio dod i gytundeb er mwyn osgoi streiciau pellach yn y GIG.

Lywydd, rwyf bob amser wedi bod yn falch o fod yn Aelod o'r Senedd hon, rwyf bob amser wedi bod yn falch o fod yn Aelod o'r grŵp Llafur hwn, ac am y saith mlynedd diwethaf, rwyf wedi bod yn falch o gadeirio grŵp Llafur y Senedd. Ond nid wyf erioed wedi bod yn fwy balch o gyfeiriad teithio polisïau Llywodraeth Lafur Cymru nag ar hyn o bryd. Credaf y byddai’n drychineb pe bai’r gimig hwn o gynnig Torïaidd, nad yw’n rhwymol, yn cael ei ddefnyddio i wyrdroi democratiaeth ac atal ein harweinydd, a etholwyd yn ddemocrataidd gan aelodau’r blaid ac undebau llafur cysylltiedig, a Llywodraeth Lafur Cymru, a etholwyd yn ddemocrataidd gan ddinasyddion Cymru, rhag cyflawni addewidion ein maniffesto. Pan fyddaf yn curo ar ddrysau yng Nghwm Cynon ac yn siarad â phobl yno, fel y gwnaf bob penwythnos, ac yn gynyddol, bellach, ar nosweithiau'r wythnos hefyd, mae'r materion y maent am sôn amdanynt yn glir: yr argyfwng costau byw; Llywodraeth Dorïaidd sydd wedi newynu ein gwasanaethau cyhoeddus ac wedi dod â’r wlad i’w gliniau; eu gobeithion am Lywodraeth Lafur yn y DU, dan arweiniad Keir Starmer, a all gydweithio â Llywodraeth Lafur Cymru i wella safonau byw ac adfywio ein gwasanaethau cyhoeddus. Ac felly, byddaf i, ynghyd â fy nghyd-Aelodau Llafur yng Nghymru, yn pleidleisio yn erbyn y cynnig Torïaidd sinigaidd a disylwedd hwn heddiw, sydd, yn anffodus, yn cael ei gynorthwyo a’i gefnogi gan Blaid Cymru, wrth inni barhau â’n hymrwymiad i sicrhau Cymru gryfach, decach, wyrddach, gryfach a mwy llewyrchus.

Mae hon yn foment ddigynsail yn hanes datganoli yng Nghymru. Gadewch inni beidio ag anghofio pam fod y ddadl hon yn cael ei chynnal yma heddiw: derbyniodd y Prif Weinidog rodd o £200,000 ar gyfer ei ymgyrch arweinyddiaeth gan gwmni sy’n eiddo i rywun â dwy euogfarn droseddol amgylcheddol yn eu herbyn; rhannodd y Prif Weinidog yn breifat ei fod yn bwriadu dileu negeseuon o’i gyfnod fel Gweinidog iechyd yn ystod pandemig, cyn dweud wrth ymchwiliad COVID y DU na ddileodd unrhyw negeseuon; a diswyddodd y Prif Weinidog Weinidog o’i Lywodraeth, ond mae’n gwrthod cyhoeddi unrhyw dystiolaeth i gefnogi ei diswyddiad er gwaethaf protestiadau a gwadiadau’r Gweinidog.

Mae'r ddadl hon heddiw yn ymwneud â mwy na gwahaniaeth barn wleidyddol. I mi, mae'n ymwneud â thri pheth sy’n hollbwysig i’r rôl sydd gennym yn y Siambr hon, yn enwedig rôl y Prif Weinidog, sef uniondeb, cyfrifoldeb ac atebolrwydd. Uniondeb yw ymlyniad at egwyddorion moesol a moesegol, y safon uchel y disgwylir i bob un ohonom gadw ati, ac fe’i heglurir ymhellach gan egwyddorion Nolan, y soniodd Rhun ap Iorwerth amdanynt yn gynharach, fel bod yn rhaid i ddeiliaid swyddi cyhoeddus osgoi bod o dan unrhyw rwymedigaeth i bobl neu sefydliadau a allai geisio, yn amhriodol, ddylanwadu arnynt yn eu gwaith. Ac mewn swyddi cyhoeddus, nid yn unig ein bod yn glynu'n agos at reol a llythyren yr hyn a ddisgwylir—mae disgwyl inni ddwyn ein hunain a'n gilydd i safon uwch o ganfyddiad a chrebwyll. Y patrwm hwn o ganfyddiad a chrebwyll a ddangoswyd gan y Prif Weinidog sy'n peri pryder mawr, ac mae'n amlwg yn rhywbeth sy'n peri pryder i lawer iawn o bobl ledled Cymru.

Mae'r mater wedi'i waethygu, oherwydd ers i’r cynnig hwn gael ei gyflwyno gyntaf, mae ymchwiliad gan BBC Wales wedi datgelu bod y cwmni a wnaeth y rhodd yn gysylltiedig ag ymchwiliad troseddol ar y pryd. Er yr ymchwiliad troseddol hwnnw, barnwyd ei bod yn dderbyniol derbyn symiau sylweddol o arian. Yn yr un modd, mae dileu negeseuon WhatsApp a'r cyhuddiad posibl o gamarwain ymchwiliad cyhoeddus yn peri cryn bryder, a dweud y lleiaf. Mae Covid-19 Bereaved Families Cymru yn grŵp sydd wedi cael eu siomi'n arw gan hyn. Mewn datganiad, roeddent yn dweud:

'Sut y gallwn fod ag unrhyw hyder nawr y cawn ddarganfod beth a ddigwyddodd i'n hanwyliaid? Mae’n ergyd dorcalonnus i deuluoedd sydd wedi dioddef profedigaeth yn sgil Covid yng Nghymru’.

Wedi’r cyfan, pobl sy’n dioddef a phobl sy’n ddioddefwyr yw’r rhai rydym yma i’w cynrychioli, y rhai rydym yn ceisio gwneud ein gorau drostynt. Nid yw'n dderbyniol cael eich gweld yn eu camarwain nhw a'r wlad ar fater o arwyddocâd cenedlaethol.

Dyma lle deuaf at fy ail bwynt ynghylch cyfrifoldeb, gan fod y ffaith bod y negeseuon hynny wedi’u datgelu wedi caniatáu i’r cyhoedd weld nad oedd geiriau’r Prif Weinidog yn cyd-fynd â'i weithredoedd, a’i ymateb i’r datgeliad hwnnw oedd diswyddo Gweinidog sydd wedi gwadu ei bod wedi gwneud unrhyw beth o'i le, ac eto, ni chyhoeddwyd unrhyw dystiolaeth i gefnogi’r penderfyniad. Gallai ddechrau peintio darlun o rywun nad ydynt yn fodlon cymryd cyfrifoldeb am eu gweithredoedd gwleidyddol eu hunain ond sy'n beio eraill yn lle hynny. Ac yn y lle hwn, rydym yn aml yn clywed yr ymadrodd, 'Rydym yn gwneud pethau'n wahanol yma yng Nghymru.' Rwyf i'n bersonol yn gobeithio bod hyn yn wir, gan yr hoffwn weld math o arweinyddiaeth sy’n llawn uniondeb, sy'n cymryd cyfrifoldeb am ei gweithredoedd, ac sy’n atebol amdanynt wedyn.

Dechreuais gyda diffiniad o uniondeb yn fy nghyfraniad. Rwyf am gloi gyda diffiniad o atebolrwydd, sef cydnabod a derbyn cyfrifoldeb am weithredoedd a phenderfyniadau. Mae’n amlwg i mi fod camau wedi’u cymryd a phenderfyniadau wedi’u gwneud nad ydynt yn ddim byd i fod yn falch ohonynt, ac mae pobl Cymru yn haeddu gwell. Gobeithio y bydd yr Aelodau heddiw'n cefnogi safonau uwch na’r hyn a glywsom yma heddiw mewn swyddi cyhoeddus, ac yn cefnogi’r cynnig hwn o ddiffyg hyder.

Credaf fod uniondeb, parch, crebwyll ac amseru yn bopeth. A beth rydych chi wedi'i wneud heddiw? Roedd fy nhad yn rhan o laniad D-day. Cyn hynny, bu'n garcharor rhyfel am bedair blynedd. Yr hyn rydych chi wedi'i wneud heddiw yw dod â'r ffocws yma. Rydych chi wedi atal pobl fel fi rhag cael eu cynrychioli gan y Prif Weinidog i lawr yn Portsmouth. Treuliais y bore yma yn gwylio'r cyn-filwyr hynny. Pe bai fy nhad wedi goroesi a byw'n ddigon hir, byddai wedi bod yn un ohonynt. Gallaf ddweud wrthych nawr beth fyddai meddwl o'ch gweithredoedd. Byddai wedi meddwl eu bod yn gwbl amharchus i bob cyn-filwr, i holl bersonél y lluoedd arfog yr ydych chi'n honni ar y meinciau hynny dro ar ôl tro eich bod yn malio amdanynt. Wel, nid ydych. Rydych chi wedi dewis y diwrnod hwn. Gallech fod wedi dewis unrhyw ddiwrnod arall. Ni fu prinder cyfleoedd i chi wneud y stỳnt hon a wnewch heddiw, ond fe ddewisoch chi'r diwrnod hwn.

Yr hyn a ddywedaf wrthych yw hyn: ni fyddaf byth yn maddau i chi am wneud yr hyn a wnaethoch heddiw o bob diwrnod. Dylai fod cywilydd arnoch am atal Cymru rhag cael ei chynrychioli gan eu Prif Weinidog yn Portsmouth. Dyna sydd angen i chi—[Torri ar draws.] Nid wyf yn derbyn ymyriad. Cawsoch ddigon o amser i feddwl am yr hyn roeddech chi'n ei wneud pan oeddech chi'n ei wneud, pam oeddech chi'n ei wneud, ac ar bwy y gallai effeithio. Gŵyr pawb yn y Siambr hon, gan fy mod wedi sôn sawl tro, fod fy nhad yn y rhyfel. Gŵyr pawb fod tadau pobl eraill yn Siambr hon hefyd wedi ymladd yn y rhyfel. Dylai'r Prif Weinidog o leiaf fod wedi cael y cyfle. Pam nad yw wedi cael y cyfle hwnnw? Gan i chi ei amddifadu ohono. Fe wnaethoch chi ei amddifadu o'r cyfle, ac fe wnaethoch chi amddifadu pobl Cymru rhag rhoi eu dymuniadau gorau yn Portsmouth heddiw. Mae fy merch yn byw heb fod ymhell oddi yno, a gallaf ddweud wrthych, os ydych chi'n credu mai dim ond yma yng Nghymru y mae hyn i'w deimlo, rydych chi'n anghywir. Mae'r wlad gyfan yn edrych arnom heddiw, ac maent yn gwybod bod eich gweithredoedd chi—eich gweithredoedd chi—gan wybod pa ddiwrnod oedd hi, wedi atal hynny rhag digwydd. Ni chewch faddeuant am hynny.

Heledd Fychan. [Torri ar draws.] Rwyf wedi bod yn oddefgar iawn o aelodau yn yr oriel gyhoeddus yn cymeradwyo cyfraniadau. Os gallwn ganiatáu i'r drafodaeth ddemocrataidd yn y Siambr hon barhau heb gymeradwyaeth. Rydych chi wedi cael eich dau gyfle, mae hynny'n wych, ac rwy'n ddiolchgar eich bod wedi dod yma y prynhawn yma, ond os gallwn ganiatáu i'r ddadl barhau nawr heb unrhyw gymeradwyaeth bellach, os gwelwch yn dda. Heledd Fychan.

Diolch, Llywydd. Mae rhai gwleidyddion yn hoffi ymosod ar bobl o bleidiau eraill ar unrhyw achlysur ac yn gweld gwleidyddiaeth fel gêm. Dydw i ddim. Ers cael fy ethol i’r Senedd hon, dwi wedi ceisio bod yn deg ac adeiladol bob tro—herio pan fo angen, cwestiynu'n galed pan fo angen, ond hefyd cefnogi a chydweithio gydag Aelodau o bleidiau eraill lle mae cytundeb rhyngom. Dyna pam fod well gen i’r Senedd hon nag un San Steffan a’r math o ddemocratiaeth sydd gennym yng Nghymru. Nid ar chwarae bach, felly, dwi’n sefyll ar fy nhraed heddiw i ddatgan nad oes gen i hyder yn ein Prif Weinidog, a fy mod i'n credu, er mwyn enw da y Senedd hon, na all y Prif Weinidog barhau yn y swydd bwysig hon—swydd bwysicaf ein cenedl.

Dim ots pa mor aml y dywed y Prif Weinidog nad yw pobl yn malio dim am darddiad y £200,000 na chwaith faint a wariwyd ar ei ymgyrch, dydy hynny jest ddim yn wir. Gofynnwch y cwestiwn i bobl yn fy rhanbarth—ym marchnad Pontypridd, ar strydoedd yn y Rhondda, Cwm Cynon, Bro Morgannwg ac yn ein prifddinas—ac mae’r ateb yn glir: ni ddylai’r Prif Weinidog fod wedi derbyn yr arian ac ni ddylai chwaith fod wedi gwario gymaint.

Dywed y Prif Weinidog dro ar ôl tro na wnaeth dorri unrhyw reolau. Ond, yn sicr, fe dorrwyd ysbryd rheolau gwariant ymgyrch arweinyddol eich plaid eich hun drwy ddefnyddio loophole yn y rheolau, gan nad oedd gwariant ar staff yn cael ei gynnwys yn yr uchafswm. Plygu'r rheolau, neu ffeindio ffordd o'u hamgylch, a hynny heb falio dim. Ac wedyn, wrth gwrs, mae yna gwestiynau ynglŷn â gwrthdaro buddiannau posibl y rhodd dan sylw a pham fod y Prif Weinidog yn credu ei fod yn briodol ac yn iawn derbyn arian gan gwmni oedd yn cael ei redeg gan rywun sydd wedi ei ganfod yn euog o dorri’r gyfraith am lygru amgylcheddol, a’i fod yn gwybod hynny.

Yn sicr, Brif Weinidog, pan ydych chi'n parhau i amddiffyn y penderfyniad i dderbyn yr arian, rhaid eich bod yn deall pam fod pobl yn cwestiynu eich crebwyll a'ch ymagwedd ddi-hid tuag at roddion. Naill ai ni ddigwyddodd diwydrwydd dyladwy neu nid oedd ots gennych o ble y daeth yr arian. Ennill oedd popeth ac nid oedd unrhyw beth arall yn bwysig. Ac er ein bod wedi arfer gweld hyn yn digwydd yn San Steffan, nid yw'n iawn ac nid dyna sut rydym am i wleidyddiaeth gael ei wneud yma yng Nghymru. Mewn gwirionedd, mae hyd yn oed eich meistri yn Llundain yn deall pa mor faeddedig yw'r arian, fel sy'n amlwg o'r ffaith nad ydynt eisiau'r £31,600 a oedd dros ben. Plaid wleidyddol nad yw eisiau arian yn ystod ymgyrch etholiad cyffredinol—rhyfeddol.

Nid oedd angen inni gyrraedd y pwynt hwn o bleidlais o ddiffyg hyder, ac rwy'n drist ei bod hi wedi dod i hyn. Pan ddaeth y rhodd gan Dauson i'r amlwg yn ystod yr ymgyrch arweinyddiaeth a phan gafwyd gwrthwynebiad cyhoeddus, gan gynnwys gan aelodau Llafur, gallai fod wedi cael ei dalu'n ôl cyn cael ei wario. Gallai'r Prif Weinidog fod wedi cydnabod ei fod wedi gwneud camgymeriad. Rydym i gyd yn ddynol, mae camgymeriadau'n digwydd, a byddai ymddiheuriad ar y pryd, yn ogystal â thalu'r rhodd yn ôl, wedi golygu y gallai fod wedi treulio ei wythnosau cyntaf fel Prif Weinidog yn cyflawni ar ran pobl Cymru. Mae digon o gyfle wedi bod ers hynny hefyd i'r Prif Weinidog gyfaddef ei fod yn deall pam fod pobl yn ddig a thalu'r arian yn ôl, ond na, mae wedi mynd yn fwyfwy penderfynol, wedi diystyru pryderon, a chaniatáu i'r naratif redeg i ffwrdd oddi wrtho.

Felly, Brif Weinidog, a ydych chi'n barod heddiw i roi'r gorau i wneud esgusodion dros dderbyn y rhodd ac am wario cymaint i ddod yn Brif Weinidog? Mae'n rhaid eich bod chi'n gwybod yn y bôn fod hyn yn anghywir, a rhaid eich bod chi'n difaru derbyn yr arian. Nid yw'n rhy hwyr i roi'r gorau i guddio y tu ôl i'r rheolau a'r bylchau ynddynt; nid yw'n rhy hwyr i ymddiheuro. Hyn, ynghyd â'r llithriadau difrifol eraill yn eich dyletswyddau yn sgil dileu negeseuon allweddol rhwng Gweinidogion yn ystod y pandemig COVID a'r cwestiynau parhaus ynghylch diswyddo'r cyn Weinidog Partneriaeth Gymdeithasol, sydd wedi arwain at y foment hon a'r bleidlais hon. Rwy'n gresynu'n ddiffuant ei bod hi wedi dod i hyn, ac rwy'n gobeithio heddiw fod y Prif Weinidog yn deall pam nad oes gennym ddewis ond cefnogi'r bleidlais hon o ddiffyg hyder ynddo.

Roeddwn yn falch o beidio â chefnogi'r bleidlais o ddiffyg hyder yn Lee Waters pan oedd yn Ddirprwy Weinidog trafnidiaeth. Roeddwn yn falch o bleidleisio yn erbyn pleidlais o ddiffyg hyder yn ein Gweinidog iechyd, Eluned Morgan, sydd wedi gwneud gwaith anhygoel yn y gwasanaeth iechyd yng Nghymru. Ac rwy'n falch heddiw o gefnogi Vaughan Gething yn erbyn y cynnig sinigaidd hwn sydd wedi'i gyflwyno.

Hoffwn nodi rhai o'r cwestiynau y bûm yn eu gofyn i mi fy hun am y Prif Weinidog a'r ffordd y mae wedi cael ei drin dros y misoedd diwethaf. Rwy'n gobeithio y bydd yr Aelodau'n gwrando ar fy araith ac yn meddwl yn ofalus am oblygiadau'r hyn y gofynnir i ni ei ystyried heddiw. Ymhell cyn i etholiad arweinyddiaeth Cymru gychwyn, roedd yr union bobl sy'n ei gondemnio ef heddiw yn ymosod arno ar gyfryngau cymdeithasol, sy'n fy arwain at fy nghwestiwn cyntaf. A yw Vaughan Gething yn cael ei farnu, fel y mae'r cyfryngau cymdeithasol yn awgrymu, fel person trahaus a dig, lle byddai ei ragflaenwyr wrth arddangos yr un emosiynau yn cael eu hystyried yn bobl ymroddedig ac angerddol? Rwy'n credu ei fod. A yw'n cael ei farnu yn ôl safonau a fyddai'n cael eu cymhwyso'n llai llym i'w gyfoeswyr? Rwy'n credu ei fod. A yw'n cael ei ymlid yn ddi-baid gan ran fach o'r cyfryngau sydd ag agenda glir iawn? Rwy'n credu ei fod. Dylwn ychwanegu, yn yr oes sydd ohoni, gyda chyfryngau cymdeithasol y gorllewin gwyllt, fod y BBC, ITV a WalesOnline, ymhlith eraill, yn parhau i fod yn ffynonellau newyddion dibynadwy sy'n cynnig hawl i ymateb, hyd yn oed pan fyddwch yn anghytuno â'u dadansoddiad o ddigwyddiadau diweddar. Ond mae yna rai eraill. A phan ddown i anghytundeb, rydym yn dadlau bod gan arweinwyr pleidiau eraill werthoedd yr ydym yn anghytuno â nhw a pholisïau yr ydym eisiau eu herio. Rydym yn eu beirniadu'n hallt, ac eto rydym yn derbyn y byddant yn cael eu barnu gan yr etholwyr yn y pen draw. Nid yw hynny'n wir am ein Prif Weinidog newydd. Gofynnir i ni ystyried ein hyder ynddo yn y Siambr hon er gwaethaf y ffaith nad yw wedi torri unrhyw reolau a chyn y gellir bwrw pleidlais gyhoeddus. Yn wahanol i'w ragflaenwyr, gwrthodir cyfle iddo brofi ei allu i gyflawni ein huchelgeisiau cyfunol, i gael ei syniadau wedi'u profi ac i gael ei ddadleuon wedi'u harchwilio. Gofynnir i bob gwleidydd arall sy'n sefyll i'w amddiffyn ffurfio eu barn oddrychol eu hunain ar ddewis a wnaeth yn y gorffennol. Mae hynny'n gwbl ddealladwy, ond ni ddylai eu hatebion benderfynu ar ei ddyfodol fel arweinydd yn ein hetholiad nesaf. Mae ganddo ddyletswydd i gael ei herio, ond gyda hynny, mae ganddo hawl i gael ei ystyried yn ôl ei gyflawniad fel Prif Weinidog, ac erbyn 2026, credaf y bydd hwnnw'n gyflawniad o fynd i'r afael â thlodi a chostau byw, ochr yn ochr â Llywodraeth Lafur newydd yn y DU.

Ac mae gennyf i fel arsylwr hawl i ofyn a yw ei ethnigrwydd yn dylanwadu ar gymhellion rhai sydd y tu allan i'r Siambr hon sy'n ceisio ei dorri. Ni allwn anwybyddu'r cwestiwn hwnnw ac ni allwn ddiystyru profiad bywyd y bobl ddu, Asiaidd a'r lleiafrifol ethnig sy'n teimlo bod hynny'n wir.

Mae yna deimlad cryf yn y Senedd hon nawr nad wyf prin wedi ei weld o'r blaen; cymaint yw ffyrnigrwydd y rhai sy'n ymlid Vaughan Gething fel fy mod yn credu ein bod yn colli pob rheswm. Ac os collir pob rheswm, collir y Llywodraeth hefyd, a'r Senedd ei hun o bosibl. Efallai nad y bleidlais heddiw, os caiff ei hennill gan y Ceidwadwyr a Phlaid Cymru, fydd y weithred derfynol: gallai honno ddod nesaf gyda phleidlais o hyder yng Ngweinidogion Cymru, mewn Llywodraeth a arweinir yn gyfunol gan arweinydd du cyntaf unrhyw genedl yn Ewrop, ac os bydd y Llywodraeth honno'n chwalu, gallai'r Senedd hon chwalu hefyd. Efallai ein bod yn anelu tuag at etholiad cynnar yn y Senedd, gyda phob gobaith o ddiwygio wedi'i golli, ac i beth? I gael gwared ar arweinydd nad ydym erioed wedi rhoi cyfle iddo. Efallai y bydd y cynnig hwn yn ceisio ei niweidio heddiw, ond wrth ei gefnogi, rydym yn niweidio ein hunain a'r ddemocratiaeth yr honnwn ei bod mor bwysig i ni.

Mae'n hynod siomedig, ac a dweud y gwir, mae'n drist ein bod yn y sefyllfa o orfod cyflwyno'r ddadl hon y prynhawn yma. Ond y gwir amdani yw bod diffyg tryloywder enfawr dros y penderfyniadau a wnaed gan y Prif Weinidog, ac mae ei farn wedi'i gwestiynu'n briodol, nid yn unig gan wleidyddion yr wrthblaid, ond gan ein hetholwyr ein hunain. Mae catalog o fethiannau wedi bod gan y Prif Weinidog o ran tryloywder ynghylch y rhoddion tuag at ei ymgyrch arweinyddiaeth, y bwriad i ddileu negeseuon mewn perthynas â phandemig COVID, a sut y diswyddodd Weinidog o'i Lywodraeth. Pe byddem wedi gweld ychydig mwy o ostyngeiddrwydd ac ychydig mwy o dryloywder gan y Prif Weinidog, efallai na fyddai'n wynebu pleidlais o ddiffyg hyder yma heddiw.

Rwy'n sefyll heddiw ar ran y bobl sy'n byw gydag effaith y diffyg tryloywder ac effaith y diffyg crebwyll hwnnw bob dydd. Fe fyddwch eisoes yn ymwybodol o sgandal safle tirlenwi Withyhedge yn fy etholaeth i, a'r cwmni sy'n gyfrifol am y safle hwnnw, sydd â chysylltiad uniongyrchol â'r Prif Weinidog. Mae'r safle hwnnw'n allyrru allyriadau a allai fod yn wenwynig a drewdod erchyll sy'n effeithio'n ddwfn ar fywydau llawer o bobl yn y gymuned honno. Mae hon yn sefyllfa sydd wedi bod yn mynd rhagddi ers y llynedd, ac mae'n ymddangos nad oes pen draw iddi. Mae fy etholwyr yn ddig iawn ac yn rhwystredig iawn, ac mae hynny'n ddealladwy. Mae'r bobl sy'n byw yn y gymuned honno yn profi problemau iechyd o ganlyniad i ymddygiad y gweithredwr hwn, ac er gwaethaf ymdrechion i fynd ar drywydd yr awdurdodau perthnasol i weithredu, ychydig sydd wedi'i wneud i ddiogelu'r bobl sy'n byw yn yr ardal honno.

Lywydd, roeddwn eisiau rhoi eiliad i ddarllen rhai o'r sylwadau cyhoeddus a wnaed gan drigolion lleol ynghylch y modd y mae'r gweithredwr hwn yn effeithio ar eu bywydau. Dywedodd un preswylydd, 'A yw llygaid unrhyw un arall mor boenus y peth cyntaf yn y bore fel ei bod yn anodd eu hagor?' A dywedodd un arall, 'Mae fy amrannau'n chwyddo, ac maent yn cymryd dyddiau i wella.' A dywedodd un arall eu bod wedi deffro gyda chur pen, teimlad o gyfog a'u bod yn ei chael hi'n anodd agor eu llygaid, a oedd yn teimlo'n ddolurus a grutiog.

Nawr, bydd llawer ohonoch yn gofyn, 'Beth sydd gan hynny i'w wneud â'r Prif Weinidog?' Wel, rwy'n dweud, 'Popeth.' Mae'r Prif Weinidog wedi derbyn swm enfawr o arian gan y gweithredwr hwn, gweithredwr a gafwyd yn euog o sawl trosedd amgylcheddol yn y gorffennol ac sydd bellach yn wynebu ymchwiliad troseddol arall oherwydd y camau ar safle tirlenwi Withyhedge. Mae hyn, felly, yn cwestiynu crebwyll y Prif Weinidog yn derbyn rhodd enfawr gan y cwmni hwn yn y lle cyntaf. Mae'r diffyg camau gweithredu i ymdrin â'r gweithredwr yn dweud cyfrolau, ac mae llawer o fy etholwyr yn credu bod y gweithredwr wedi osgoi cosb am ei ymddygiad oherwydd ei berthynas â'r Prif Weinidog. Mae yna bobl—[Torri ar draws.]  Mae yna bobl sy'n credu bod y rhodd o £200,000 wedi prynu dylanwad i'r cwmni hwn allu gwneud beth bynnag y dymuna heb gael ei ddwyn i gyfrif.

Nawr, efallai nad yw'r Prif Weinidog wedi torri unrhyw reolau, ond mae'n sicr y gall weld nad yw hyn yn edrych yn dda. Pe bai wedi caniatáu ymchwiliad annibynnol i'r rhodd hon yn y lle cyntaf, neu fel y dywedodd Aelodau ar draws y Siambr, pe bai wedi gwneud y peth iawn a rhoi'r arian yn ôl, ni fyddem yn cael y ddadl hon. Mae'n fater o dryloywder ac yn fater o grebwyll, ac fel gwleidyddion, mae'n rhaid i bob un ohonom fod yn atebol am ein penderfyniadau. Rwyf i, yn fwy na'r rhan fwyaf, yn gwybod o brofiad personol sut beth yw cael eich dwyn i gyfrif am eich gweithredoedd. Pan ymchwiliodd y comisiynydd safonau i honiadau yn fy erbyn yn ystod y pandemig, hoffwn feddwl fy mod wedi gwneud y peth iawn yn llygaid fy mhlaid a fy ngwlad. Fe roddais y gorau i fod yn arweinydd y Ceidwadwyr Cymreig yn y lle hwn am mai dyna'r peth iawn i'w wneud, er nad oeddwn wedi torri unrhyw gyfraith na rheol—[Torri ar draws.] Dyna oedd y peth iawn i'w wneud—

Gadewch i'r Aelod barhau. Mae'n dweud rhywbeth pwysig iawn. Peidiwch â'i heclo.

Diolch, Lywydd. Er nad oeddwn wedi torri unrhyw gyfraith na rheol, dyna oedd y peth iawn i'w wneud, oherwydd mae'n ymwneud â chrebwyll ac mae'n ymwneud â chymryd cyfrifoldeb. Nid oes unrhyw wleidydd uwchlaw atebolrwydd, ac fe'n hetholir i sefyll dros ein hetholwyr a sicrhau bod ein gweithredoedd a'n penderfyniadau yn agored ac yn dryloyw.

Bellach, mae gennym Brif Weinidog sy'n gwrthod rhannu gwybodaeth werthfawr gyda'r cyhoedd, sydd wedi derbyn arian gan fusnes y caniatawyd iddo wneud bywydau cymaint o bobl yn ddiflas ac nad yw'n darparu tryloywder ynghylch ei benderfyniadau. Nid yw'n iawn ac ni allwn ganiatáu i hyn barhau. Mae hyder y cyhoedd mewn gwleidyddion eisoes yn isel ac mae'n rhaid inni newid hynny. Mae'n rhaid i bawb ohonom ymdrechu i fod yr arweinwyr gorau y gallwn fod ar gyfer pobl Cymru, ac mae hynny'n golygu gwneud penderfyniadau anodd a chael ein dal yn atebol am ein gweithredoedd. Lywydd, fe wnes i'r peth iawn. Nawr, mae'n rhaid i'r Prif Weinidog wneud y peth iawn hefyd.

Rwy'n sefyll yma, mewn gwirionedd, yn drist ac yn anfodlon. Nid oedd hwn yn benderfyniad hawdd i mi. Mae dau beth sy'n wahanol i mi o gymharu â'r gwrthbleidiau. Nid wyf erioed wedi pleidleisio mewn pleidlais o ddiffyg hyder yma yn y Senedd. Nid wyf yn ystyried hon yn stỳnt wleidyddol; nid wyf yn ei ystyried yn gimig o gwbl. Yn ail, pleidleisiais i'ch cadarnhau chi fel Prif Weinidog ar 20 Mawrth. Roeddwn i'n teimlo ei bod hi'n bwysig iawn ein bod ni'n cefnogi'r broses ddemocrataidd. Yn wir, fe wnes i eich llongyfarch ac roeddwn wrth fy modd, am y tro cyntaf, fod gan dair gwlad y DU ar y pryd Brif Weinidog neu arweinydd o gefndir du, Asiaidd neu leiafrifol ethnig. Mae'r negeseuon testun hynny, os ydych chi eisiau eu darllen, bellach yn gyhoeddus—heb fy nghaniatâd i, rhaid imi ddweud—ond rwy'n falch o ddweud fy mod wedi trosglwyddo'r negeseuon hynny oherwydd roeddent yn bwysig i mi. Felly, rwy'n cymryd y sefyllfa hon o ddifrif.

Pam ein bod ni wedi cyrraedd y pwynt hwn? Wel, pan fo unrhyw un mewn gwleidyddiaeth yn derbyn rhodd o £200,000 gan unrhyw unigolyn, heb sôn am yr unigolyn hwn, mae gan bleidleiswyr o bob rhan o'r sbectrwm gwleidyddol hawl i ofyn ar ochr pwy ydych chi, oherwydd nid oes llawer o amser ers inni weld mai slogan etholiad cyffredinol Llafur oedd, 'Er lles pawb, nid yr ychydig prin.' Cyflog cyfartalog Cymro cyffredin yw £24,000 ar ôl treth ond gyda'r math hwn o weithredu, mae'n hawdd gweld pam fod y Cymro cyffredin yn cwestiynu pam y derbyniodd eich ymgyrch arweinyddiaeth rodd a fyddai'n cymryd mwy nag wyth mlynedd i'r bobl hynny ei hennill. Yn anffodus, mae eich methiant i weld pam y byddai rhywun sydd newydd brynu tŷ tair ystafell wely gwerth £180,000 yn Llanfair-ym-Muallt, neu rywun sy'n ennill cyflog cyfartalog yn Aberhonddu, yn meddwl eich bod chi allan o gysylltiad drwy dderbyn y rhodd hon, yn glir. Ac mae hyn, i bob un ohonom, yn rhan enfawr o'r broblem, a dyna pam fy mod yn sefyll yma yn dweud fy mod wedi colli hyder ynoch. Ar 1 Mai, gofynnais i chi yn y Siambr hon ad-dalu'r £200,000. Dywedais ei fod yn syml; byddai'r cyfan drosodd, gallem symud ymlaen. Ni ddigwyddodd hynny, ac i mi, mae gweithredoedd yn dweud mwy na geiriau. Pan fo ymddiriedaeth mewn gwleidyddion ar ei lefel isaf erioed, mae'n bwysicach nag erioed ein bod yn dangos ein bod yn cynrychioli ein pobl yma yng Nghymru. Rydym eisiau gwneud Cymru'n lle gwell i bawb. Rheolau yw rheolau ac rydym wedi eich clywed chi'n dweud hynny'n aml, nad ydych wedi torri unrhyw reolau. Ond gwneud y peth iawn yw gwneud y peth iawn. Diolch yn fawr iawn.

Rwy'n mynd i ddechrau fy nghyfraniad heddiw drwy ddweud rhywbeth a allai synnu llawer ohonoch chi yma yn y Siambr hon heddiw. Gan roi gwleidyddiaeth bleidiol o'r neilltu, Brif Weinidog, gallaf ddweud yn onest yr oeddwn yn wirioneddol hapus eich gweld yn ymgymryd â'r rôl hon ac yn dod yn arweinydd du cyntaf unrhyw wlad yn Ewrop. Roedd yn gam arloesol ac fe gawsoch gyfle gwirioneddol yma i wneud eich marc fel Prif Weinidog cyntaf Cymru o leiafrif ethnig. Fel person o liw—ac rwy'n gallu siarad o brofiad yma—yn anffodus, hyd yn oed yn 2024, mae pobl o leiafrifoedd ethnig, yn enwedig gwleidyddion, yn aml yn cael eu hystyried yn wahanol. Rydym ni'n cael ein hystyried mewn ffordd wahanol, ac yn amlach na pheidio, mae mwy o bwysau arnom ni na'n cyfoedion i fod yn onest, i fod y gorau a chynnal ein huniondeb bob amser a phrofi ein hunain yn deilwng o'n swyddi, bob dydd, nid ar ddiwrnod etholiad yn unig.

Wedi dweud hynny, ni allaf bwysleisio pa mor siomedig rwyf i fod y cyfle euraidd a roddwyd i chi wedi cael ei wastraffu'n llwyr, ac mae'r awgrym eich bod yn cael y lefel hon o graffu oherwydd lliw eich croen yn sarhaus a dweud y gwir. Nid yn unig y mae'r cylch parhaus o sgandalau wedi maeddu enw da swyddfa'r Prif Weinidog a Senedd Cymru gyfan, ond yn anffodus, mae wedi erydu ymddiriedaeth a hyder y cyhoedd mewn gwleidyddion yn gyffredinol.

Lywydd, mae'r Prif Weinidog wedi mynd o sgandal i sgandal, a ddechreuodd gyda derbyn rhodd amheus, fel y mae llawer wedi'i grybwyll heddiw, o £200,000 gan David Neal a gafwyd yn euog o lygru i ariannu ei ymgyrch arweinyddiaeth. Nid yn unig fod y Prif Weinidog wedi dangos diffyg crebwyll ofnadwy wrth dderbyn yr arian hwn, ond mae'n amlwg hyd yn oed nawr nad yw'n edifar o gwbl o hyd ac mae wedi gwrthod dychwelyd y rhodd. Fel pe na bai hynny'n ddigon drwg, datgelwyd wedyn fod un o gwmnïau eraill Mr Neal hefyd wedi cael benthyciad o £400,000 gan Fanc Datblygu Cymru, sy'n eiddo i Lywodraeth Cymru yn gyfan gwbl ac sy'n cael ei oruchwylio gan Weinidog yr economi. Mae'n werth cofio, ym mis Chwefror 2023, ar adeg y benthyciad, mai Vaughan Gething, yn wir, oedd Gweinidog yr economi. 

Ers hynny rydym wedi dysgu bod y cwmni'n gysylltiedig ag ymchwiliad troseddol ar yr un pryd ag y trosglwyddodd y rhodd o £200,000 y mae pawb yn sôn amdani heddiw. Mae'r holl beth yn drewi, ac er bod y Prif Weinidog wedi dweud yn y gorffennol nad yw'r cyhoedd yn poeni am y saga, gallaf ddweud yn sicr, ar ôl mewnlif o e-byst, galwadau a negeseuon gan etholwyr ledled de-ddwyrain Cymru, nad yw hyn yn wir, ac mae'n bwnc sy'n cael ei godi dro ar ôl tro.

Ychydig wythnosau wedyn, cafwyd sgandal arall, y tro hwn yn ymwneud â dileu negeseuon testun yn ystod y pandemig. Roedd Prif Weinidog Cymru eisoes wedi dweud na wnaeth ddileu negeseuon yn ymwneud â phenderfyniadau a wnaed ynghylch y pandemig COVID. Dadleuodd fod negeseuon wedi cael eu dileu o'i ffôn gan adran TGCh y Senedd, ond daeth tystiolaeth i'r amlwg yn ddiweddarach a brofodd fod Vaughan Gething, a oedd yn Weinidog iechyd ar y pryd, wedi dileu'r negeseuon ei hun mewn gwirionedd. Ychydig ddyddiau ar ôl y datgeliad hwn, cafodd Hannah Blythyn ei diswyddo fel Gweinidog Partneriaeth Gymdeithasol oherwydd bod y Prif Weinidog yn honni mai hi oedd yn gyfrifol am ryddhau'r negeseuon, rhywbeth y mae'n ei wadu'n bendant; mynnodd nad oedd hi erioed wedi rhyddhau unrhyw beth. Felly, dyma ddwy stori hollol wahanol, a dim ond un sy'n gallu bod yn gywir. Brif Weinidog, fe'ch anogwyd ar sawl achlysur i gyhoeddi'r holl dystiolaeth i gefnogi eich penderfyniad i ddiswyddo Hannah. Rydych chi wedi cael digon o amser a chyfle i egluro'r sefyllfa drwy ryddhau'r dystiolaeth, ac rwy'n credu bod eich amharodrwydd i wneud hynny wedi achosi penbleth i bawb yma. Mae'r ffordd yr aethpwyd i'r afael â hyn wedi bod yn erchyll ac yn hynod annheg.

A dweud y gwir, rwy'n ofni beth fydd y sgandal nesaf, ac rwy'n poeni po hiraf y bydd y Prif Weinidog presennol yn parhau yn y swydd, y mwyaf o niwed y byddwn yn ei wneud i ddemocratiaeth Cymru. Mae'r straeon hyn i gyd wedi tynnu sylw oddi ar y materion mawr y dylem fod yn canolbwyntio arnynt yma yn Senedd Cymru. Mae ein hetholwyr, ein hetholwyr i gyd, eisiau ein gweld ni'n mynd i'r afael â phethau fel rhestrau aros hir y GIG, ein system addysg sy'n methu ac ailadeiladu ein heconomi. Ond yn anffodus, nid oedd gennym unrhyw ddewis ond galw'r bleidlais hon o ddiffyg hyder heddiw.

Mae'r Prif Weinidog wedi bod yn osgoi craffu ar bob cyfle posibl. Fe'i gwelsom gyda'n llygaid ein hunain yn amharchu'r Senedd gyfan drwy fethu mynychu dadl bwysig ar y mater, ac yna'n cyrraedd ar y funud olaf ar gyfer dadl arall. Pan gafodd ei herio mewn perthynas â'r mater gan ddarlledwr uchel ei pharch yn y BBC, fe wnaeth ei chyhuddo o beidio â bod yn newyddiadurwr difrifol. Brif Weinidog, mae'n amlwg fod y tŷ cardiau o'ch cwmpas yn cwympo. Mae pobl Cymru yn haeddu gwell na hyn gan eu Prif Weinidog, a gobeithio y gwnewch chi'r peth iawn heddiw, y peth anrhydeddus. Diolch.

Rwy'n credu bod y rhan fwyaf ohonoch yn ymwybodol na chefnogais Vaughan yn yr etholiad arweinyddiaeth—darllenwch Nation.Cymru. Efallai ei bod yn ffaith lai adnabyddus na wnes i ei gefnogi yn yr etholiad arweinyddiaeth blaenorol. Mae'n debyg mai dim ond rhai o fy ffrindiau sy'n gwybod nad wyf erioed wedi pleidleisio drosto mewn unrhyw un o etholiadau mewnol y Blaid Lafur. Nid wyf yn gefnogwr naturiol i Vaughan Gething. Yn yr etholiad arweinyddiaeth yng Nghymru, fe gefnogais Jeremy Miles, ond dim ond ar ôl i Eluned Morgan a Hannah Blythyn wrthod fy nghais i sefyll. Mae Vaughan ar y rhestr o bobl nad wyf hyd yn oed yn gofyn iddynt fy nghefnogi os ydw i'n sefyll etholiad i fod yn Gadeirydd pwyllgor.

Y gwir amdani yw bod Vaughan wedi ennill etholiad arweinyddiaeth y Blaid Lafur a'r bleidlais i fod yn Brif Weinidog. Mae gennym ni'r system etholiadol roeddwn i ei heisiau yn y Blaid Lafur: un aelod, un bleidlais. Roeddwn ar yr ochr a gollodd, ond byddai'n wrthnysig i mi wrthwynebu'r enillydd. Mae'r system 'un aelod, un bleidlais' bellach wedi ymwreiddio yn etholiadau Llafur Cymru, yn hytrach na'r system flaenorol o un aelod, sawl pleidlais, gan gynnwys pleidleisiau arbennig ar gyfer Aelodau'r Senedd ac Aelodau Seneddol, a wnaeth atal fy nghyfaill Julie Morgan rhag dod yn ddirprwy arweinydd y Blaid Lafur er iddi ennill mwyafrif helaeth y pleidleisiau. Pan gurodd Carolyn Harris Julie Morgan, fe wnes i bleidleisio sawl gwaith—yn gyfreithiol, o fewn y rheolau. Roedd dod â'r gallu i bleidleisio sawl gwaith i ben yn gam cadarnhaol iawn, ac nid oes troi'n ôl i'r hen system. Nid oes unrhyw honiad o rigio'r bleidlais, dim honiad o gasglu pleidleisiau pleidleiswyr absennol, dim honiad o aelodau nad ydynt yn bodoli a dim honiad o wrthod pleidlais i aelodau. Ac yn wahanol i Blaid Cymru a'r Ceidwadwyr, cawsom etholiad arweinyddiaeth ar gyfer arweinydd Llafur Cymru, nid seremoni goroni.

Ar nodyn personol, roeddwn i'n drist o weld Adam Price, nad yw'n ffrind i mi ond mae'n rhywun y mae gennyf barch mawr tuag ato, yn colli ei le fel arweinydd Plaid Cymru ac yn cael ei ddisodli gan yr arweinydd mwyaf asgell dde a fu gan Blaid Cymru yn y Senedd, mae'n debyg.

Dewch, Mike, mae hynny'n hurt.

O'i gymharu â beth?

Peidiwch â gadael i Llyr Gruffydd dynnu eich sylw nawr.

Nid yw'n hurt. O blaid arfau niwclear—. A oes angen parhau?

Beth fydd yn digwydd nesaf? [Torri ar draws.] Beth fydd yn digwydd nesaf? Hyd y gwelaf i, nid oes unrhyw beth yn y rheolau i atal y ddadl rhag digwydd bob wythnos tan 2026. Fel y mae'r cyhoedd ar fin darganfod, nid yw dadleuon dydd Mercher yn rhwymol ar y Llywodraeth. Hoffwn atgoffa Andrew Davies a Rhun—[Torri ar draws.] Hoffwn atgoffa Andrew Davies a Rhun ap Iorwerth, ychydig wythnosau'n ôl, cafodd y ddau ohonoch eich trechu gan Vaughan Gething am swydd y Prif Weinidog—a ydych chi'n cofio hynny? Pleidlais glir o blaid Vaughan Gething. Os yw'r Senedd yn pleidleisio i gael gwared â'r Prif Weinidog, fy newis personol i fyddai etholiad Senedd newydd. Gadewch i'r etholwyr benderfynu. Oherwydd efallai na fydd nifer ohonoch yn dychwelyd, yn ôl y ffiniau presennol. Yr unig enillydd mewn dadleuon fel hyn yw Plaid Diddymu Cynulliad Cymru. Fe wnaethant ei gymeradwyo, maent yn ethol Prif Weinidog ac yna maent yn pleidleisio i gael ei wared ychydig wythnosau'n ddiweddarach.

Mae pryderon wedi eu mynegi am y gefnogaeth ariannol a gafodd Vaughan Gething—yn hollol gyfreithiol, wedi ei datgan yn llwyr, yr holl wybodaeth wedi ei rhoi i bawb yr oedd yn rhaid eu hysbysu. Mae'r ffaith nad yw'r gwrthbleidiau'n hoffi'r person a gyfrannodd y rhodd yn wybyddus iawn.

A gaf i droi at y negeseuon testun, oherwydd chwaraeais ran fawr yn hynny? Roedd yn ymwneud â defnyddio graddau asesu athrawon, yn hytrach na defnyddio'r algorithm—. Yn ffodus, daethom i'r penderfyniad cywir, er gwaethaf y ffaith bod y Cabinet wedi treulio llawer o amser yn ei gyrraedd, ac rwy'n siomedig iawn am hynny. Roedd Vaughan yn fy amddiffyn i. A ydych chi eisiau clywed y gwir? Roedd Jeremy Miles eisiau defnyddio algorithm a chael fy ngwared fel Aelod o'r Senedd dros Ddwyrain Abertawe—dyna gafodd ei ddileu. Nid oes ganddo unrhyw beth i'w wneud ag ymchwiliad COVID, cafodd ei ddileu i amddiffyn unigolion, gan fy nghynnwys i. Nid oes ots gennyf i. Dyna beth ddigwyddodd, ac rwy'n barod i ddadlau fy achos, ond roedd yn ymgais i fy amddiffyn, ac rwy'n parchu hynny'n fawr ac yn ei hoffi.

A gaf i roi dyfyniad am gyfrannwr Ceidwadol, oherwydd mae'n taflu ychydig o oleuni ar bethau? 

'Gallaf gael mynediad drwy'r Grŵp Arweinwyr. Fel arfer mae'n cynnwys uwch weinidogion a 15 neu 20 o bobl. Weithiau, wyneb yn wyneb. Weithiau, ar Zoom. Y digwyddiad diwethaf i mi ei fynychu oedd cinio gyda Michael Gove ym mis Gorffennaf. Roedd pawb a oedd yn bresennol yn gyfranwyr.'

'I fod yn aelod o'r Grŵp Arweinwyr, mae'n rhaid eich bod wedi cyfrannu £50,000 yn ystod y flwyddyn ddiwethaf.

'Mae dau neu dri chinio yr wythnos yn cael eu trefnu, ac mae tua dwsin o gyfranwyr yn cael gwahoddiad iddynt.

'Nid yw grwpiau yn tueddu i fod yn fwy na hyn, er mwyn sicrhau bod pawb sy'n mynychu'n cael cyfle i deimlo'n rhan o rywbeth nad yw'n amhersonol.

'Mae rhai cyfranwyr yn fynychwyr rheolaidd iawn, nid yw cyfranwyr eraill yn mynychu unrhyw ddigwyddiad.

'A yw hyn yn gyfystyr â phrynu mynediad a dylanwad?'

Gofynnaf i bobl ddod i gasgliad ar hynny. Rwy'n credu bod y rhan fwyaf ohonom yn credu ei fod, ac mae'r syniad hwn o gael grŵp arweinwyr lle mae pobl yn talu cannoedd o filoedd o bunnoedd yn flynyddol, nid digwyddiad untro mewn etholiad, yn sylfaenol anghywir. Rwy'n credu bod gwir angen inni lanhau'r system rhoddion. Mae angen inni hefyd lanhau ein hafonydd. Fel rhywun sydd wedi cwyno am lygredd afon Gwy ac afon Wysg, ynghyd ag afon Tawe, rwy'n siŵr na fydd y Ceidwadwyr yn derbyn unrhyw arian gan unrhyw un sy'n llygru'r rheini.

I ymateb yn fyr i Mike, rwy'n siŵr y byddai arweinydd presennol Plaid Cymru yn croesawu dadl wyneb yn wyneb gydag arweinydd Prydeinig y Blaid Lafur i weld pwy yw'r arweinydd mwyaf asgell chwith.

Yr wythnos diwethaf, tra bod y Siambr hon yn dawel, roedd y theatr drws nesaf yn adleisio geiriau un o ffigurau mwyaf eiconig y Blaid Lafur yn y ddrama foesoldeb epig honno ar gyfer y cyfnod modern, Nye. Dywedodd y dyn a oedd yn chwarae'r brif ran, Michael Sheen, am Aneurin Bevan fod ganddo uniondeb haearnaidd ac angerdd cynddeiriog. Yn anffodus, nid wyf yn credu y gallwch ddweud hynny am arweinyddiaeth y Llywodraeth hon ar hyn o bryd. Fel y clywsom ddoe, mae'r Llywodraeth yn mynd ati'n systematig i ddileu'r elfennau mwy radical o'i rhaglen ei hun, o ddiwygio'r flwyddyn ysgol i ddiwygio'r dreth gyngor. Felly, pe bai unrhyw un yn meddwl am eiliad y gellid cyfiawnhau rhai o fethiannau'r Prif Weinidog oherwydd bod y nod yn cyfiawnhau'r modd, rwy'n eich herio i ddisgrifio'r nod hwnnw, oherwydd mae hon yn Llywodraeth sydd, mewn cyfnod o ychydig fisoedd, wedi mynd yn arwynebol a diamcan, heb unrhyw ymdeimlad mwy o bwrpas na goroesiad gwleidyddol y Prif Weinidog ei hun.

A gadewch inni droi at fater uniondeb. Diolch byth nad yw'r cwestiwn o arian brwnt, sy'n plagio'r rhan fwyaf o ddemocratiaethau gorllewinol, wedi bod yn llawer o broblem i ni yng Nghymru. Nid yw miliwnyddion Cymreig wedi ymddiddori mewn gwleidyddiaeth ac nid yw gwleidyddiaeth Cymru wedi ymddiddori mewn miliwnyddion. Mae'r Prif Weinidog wedi dod â'r amgylchiad hapus hwnnw i ben. I ddyfynnu Bevan ei hun,

'Gyrrodd Crist y cyfnewidwyr arian allan o'r deml, ond rydych chi'n ysgrifennu eu gweithredoedd ar frethyn yr allor.'

Yn wir, gallem ddweud bod y Prif Weinidog wedi ei bwytho i union wead y sedd y mae'n ei meddiannu.

Adroddir bod ymchwiliad cyhoeddus i farwolaethau dros 10,000 o ddinasyddion Cymru yn rhoi ystyriaeth ddifrifol i fethiant y Prif Weinidog i'w hysbysu am negeseuon a gafodd eu dileu, a nawr mae'r un diffyg gonestrwydd yn cael ei ymestyn i ni. Gofynnais i'r Prif Weinidog 10 diwrnod yn ôl a gynhaliwyd ymchwiliad i ddatgeliad answyddogol honedig am y grŵp sgwrsio gan y cyn-Weinidog Partneriaeth Gymdeithasol. Nid wyf wedi cael ateb eto. Gofynnais i gyfarwyddwr priodoldeb a moeseg Llywodraeth Cymru a oedd ef yn gwybod. Ei ateb: 'Nid wyf yn gwybod.' Nawr, mae'n amlwg fod distawrwydd y Llywodraeth yn codi cwestiynau difrifol iawn ynglŷn ag a gynhaliwyd ymchwiliad o'r fath, ac yn codi'r posibilrwydd nad oedd yr achos yn erbyn y cyn-Weinidog yn fforensig nac yn ffurfiol, a'i bod wedi cael ei diswyddo heb ymchwiliad cymwys a hynny heb ddilyn y drefn briodol.

Rwyf wedi gofyn i'r Prif Weinidog a oedd adroddiad ysgrifenedig ar unrhyw doriad honedig o'r cod gweinidogol gan y Gweinidog. Unwaith eto, ni chefais unrhyw ateb. Rwyf wedi gofyn i gyfarwyddwr priodoldeb a moeseg y Llywodraeth a oedd yn ymwybodol o unrhyw adroddiad o'r fath. Dywedodd nad oedd. Roedd yn cerdded ym mryniau Sbaen ar y pryd. Roedd ar ei wyliau hefyd pan gynhaliwyd ymchwiliad cod gweinidogol i'r Prif Weinidog presennol, ond y tro hwnnw gofynnwyd iddo ddarparu cyngor, a adlewyrchwyd mewn adroddiad ysgrifenedig. Ni ddangoswyd cwrteisi o'r fath i Hannah Blythyn.

Nawr, efallai bod hyn yn arwydd o'r annhosturi newydd y soniodd Syr Keir Starmer amdano mewn ffordd mor ddisglair yn ddiweddar mewn cyfweliad â The Daily Telegraph. Mae'n rhaid i wrthryfelwyr ym model newydd y Blaid Lafur dalu pris trwm. Ond gadewch inni gofio i Bevan ei hun gael ei ddiarddel o'r Blaid Lafur a'i wahardd o'r Blaid Lafur seneddol sawl gwaith, ac mewn ymateb i Joyce Watson, un o'r adegau hynny mewn gwirionedd oedd pan gyflwynodd bleidlais o ddiffyg hyder yn Llywodraeth Winston Churchill yr oedd y Blaid Lafur yn rhan ohoni ym mis Gorffennaf 1942, a phan gafodd ei feirniadu am amseriad y cynnig o ddiffyg hyder, dywedodd mai'r union reswm yr oeddem yn brwydro yn erbyn y Natsïaid oedd er mwyn ichi allu dwyn arweinwyr i gyfrif hyd yn oed yn ystod rhyfel.

Rydym yn cofio Bevan. Rydym yn cofio Bevan, nid y peiriannau—[Torri ar draws.] Na. Nid y peiriannau dienaid, sych a'i condemniodd. Ac fe gofiwn Rhodri Morgan yn well nag Alun Michael, oherwydd 24 mlynedd yn ôl cyflwynwyd pleidlais o ddiffyg hyder—yr unig dro arall y mae hynny wedi digwydd i arweinydd y Llywodraeth yn hanes datganoli—ac fe gafodd ei basio. Ymddiswyddodd Alun Michael ar unwaith, er clod iddo, a llifodd llawer o'r hyn a gyflawnwyd gennym gyda'n gilydd dros y chwarter canrif diwethaf o'r eiliad honno. Mae'n rhaid inni ddilyn y cynsail hwnnw os na all y Prif Weinidog sicrhau cefnogaeth y mwyafrif mwyach, oherwydd mae honno'n egwyddor sylfaenol o ddemocratiaeth seneddol ym mhobman. Torrodd y Cynulliad am egwyl bryd hynny, cyfarfu'r Cabinet a chyflwynwyd enwebiad o blaid Rhodri Morgan fel Prif Weinidog dros dro union awr a dau funud yn ddiweddarach. Nid annhosturi oedd hynny, ond roedd yn dangos penderfyniad, a dyna sydd ei angen arnom nawr.

Y Prif Weinidog, Vaughan Gething.

Diolch, Lywydd. Rwy'n gresynu bod y Ceidwadwyr wedi cyflwyno'r cynnig hwn heddiw. Nid wyf yn gresynu oherwydd fy mod yn credu fy mod uwchlaw beirniadaeth. Nid wyf yn gresynu oherwydd fy mod yn meddwl fy mod wedi gwneud camgymeriadau ac y byddaf yn parhau i wneud camgymeriadau. Rwy'n ddynol, rwy'n ffaeledig. Nid wyf hyd yn oed yn gresynu oherwydd y materion y mae'n eu codi, oherwydd nid oes gennyf unrhyw beth i'w guddio. Rwy'n gresynu at y cynnig oherwydd ei fod wedi ei lunio i gwestiynu fy uniondeb.

Fel cynifer ohonoch yn y Siambr hon, rwyf wedi rhoi fy mywyd fel oedolyn i wasanaeth cyhoeddus ac i Gymru. Hyd yn oed yng nghanol ymgyrch etholiadol, mae'n brifo'n ddwfn pan fo rhywun yn cwestiynu fy mwriadau. Mewn cyfnod o dros ddegawd fel Gweinidog, nid wyf erioed wedi gwneud penderfyniad er budd personol neu ariannol—erioed. Nid wyf yn amau'r didwylledd y tu ôl i rai o'r cwestiynau y mae'r cynnig yn cyffwrdd â nhw heddiw, hyd yn oed os yw'r cynnig yn amlwg wedi cael ei lunio at ddiben arall. Rwy'n gobeithio y bydd y bobl yn y Siambr hon a thu hwnt yn rhoi eiliad i fyfyrio ar fy nidwylledd wrth imi barhau i ateb y cwestiynau hyn. Ni fyddaf yn osgoi craffu a her. Rwyf wedi myfyrio ar roddion, ac fel y gŵyr yr Aelodau, rwyf wedi cynnal adolygiad i sut y caiff hynny ei drin yn y dyfodol yn fy mhlaid i, ac rwyf wedi gofyn i'r Pwyllgor Safonau Ymddygiad trawsbleidiol edrych ar reolau'r Senedd i bob un ohonom.

Wrth gwrs, ni allwn ôl-osod rheolau newydd i hen ymgyrchoedd pan nad ydym yn hoffi'r canlyniad. Nid dyna sut mae democratiaeth yn gweithio, ond rwy'n cymryd yr hyn y mae pobl wedi'i ddweud wrthyf y tu hwnt i ddadleuon y Siambr hon o ddifrif. Mae'r gefnogaeth a gefais yn ystod yr wythnosau diwethaf gan gyd-aelodau yn y Blaid Lafur ledled Cymru a'r DU wedi bod yn syfrdanol, ac rwy'n ddiolchgar am eu hysbryd hael anhygoel a'u hundod. Yn fwy na hynny, hoffwn ddiolch i'r cyhoedd am eu cefnogaeth yn bersonol, ar-lein ac mewn amryw o ffyrdd. Diolch o galon i chi. Rwyf hefyd eisiau cydnabod, fel fi, fod cymaint o bobl o liw wedi cael eu henllibio a'u difenwi oherwydd eu bod wedi codi pryderon ynghylch y modd y mae rhai o'r dadleuon hyn wedi cael eu trin. Dylai ein profiad bywyd fod o bwys a dylai gael ei barchu. Mae gennym ffordd bell i fynd o hyd.

Mae gennym ni ffordd bell i fynd. 

Mae parau'n rhan arferol o sut mae'r Senedd hon a llawer o rai eraill yn gweithio. Mae'n cadw'r cydbwysedd democrataidd a benderfynir gan yr etholwyr. Mae Llafur Cymru bob amser wedi paru gyda phleidiau eraill yn ystod absenoldeb oherwydd salwch. Fe wnaethom hynny am dri mis gydag arweinydd y Ceidwadwyr Cymreig. Mae'r gwrthodiad i wneud hynny heddiw pan fo dau o'n Haelodau'n sâl yn adlewyrchu'n wael ar y gwrthbleidiau. Mae hwn i fod yn gynnig sy'n ymwneud â hyder, ond fe wyddom nad yw hynny'n wir. Mae'r amseru yn dweud popeth sydd angen i chi ei wybod.

Pe bai Andrew R.T. Davies a'i gyd-Aelodau yn wirioneddol bryderus am roddion gwleidyddol, byddent wedi dweud rhywbeth ar amser gwahanol. Byddent wedi sefyll ar adeg pan oedd yn cyfrif mewn gwirionedd. Byddent wedi gwrthod y miliynau o bunnoedd a roddwyd i'w plaid gan ddyn a ymffrostiodd yn y ffaith ei fod eisiau saethu AS benywaidd ddu, neu'r miliynau a roddwyd i'w plaid gan ddyn a wasanaethai fel Gweinidog mewn unbennaeth dramor.

Pe bai gan y blaid honno bryderon gwirioneddol ynglŷn â sut y gwnaed penderfyniadau a chamau gweithredu a gymerwyd yn ystod y pandemig, byddent wedi codi llais ar adeg pan oedd yn cyfrif. Byddent wedi gadael y blaid a oedd yn cael partïon yn Stryd Downing tra bo'r wlad ar ei gliniau; byddent wedi gadael yn hytrach nag amddiffyn Prif Weinidog a gafodd hysbysiad cosb benodedig troseddol.

Pe bai gan y blaid honno bryder gwirioneddol am uniondeb datganoli a democratiaeth yng Nghymru, dylent edrych ar eu meinciau eu hunain cyn taflu'r garreg gyntaf—cyn mynnu bod unrhyw un arall yn cyrraedd safonau nad oes ganddynt unrhyw fwriad o'u cyrraedd eu hunain. Gallant siarad am hyder nes eu bod yn ddu las, i gyd-fynd â'u rhosod glas. Os ydynt eisiau cynnig o ddiffyg hyder go iawn, cyflwynwch un yn briodol yn unol â'r Rheolau Sefydlog.

Fe ddywedaf wrthynt am yr hyn y mae gennyf hyder ynddo. Mae gennyf hyder yng Nghymru ac yn ein cenhedlaeth iau. Mae gennyf hyder yn ein hymgyrch i newid ein gwlad. Mae gennyf hyder fod gennym ddyddiau mwy disglair o'n blaenau, ac mae'r math o wleidyddiaeth boblyddol sy'n cael ei hyrwyddo ddydd ar ôl dydd gan y Torïaid, rwy'n gobeithio, ar fin cael ergyd farwol yn y blwch pleidleisio.

Rwy'n gwybod y bydd rhai'n ceisio ail-fframio'r hyder hwn fel haerllugrwydd. Yn sicr, nid yw yr un peth. Ac os daeth y gair hwnnw i'ch pennau, rwy'n eich herio i ofyn pam. Gallaf ymddiheuro am lawer o bethau, ond ni fyddaf byth yn cilio rhag agwedd gadarnhaol tuag at wleidyddiaeth, ein gwlad a'n Llywodraeth. Rwyf eisiau i ni fod yn Gymru hyderus.

Wrth Blaid Cymru, dywedaf hyn: rydym wedi gweithio gyda'n gilydd yn y gorffennol. Rwyf wedi cynnig cyfeillgarwch, camau gweithredu ymarferol a chydweithrediad i chi. Rwy'n parhau i wneud hynny. Rydych chi eich hun yn adnabod rhagrith y Torïaid. Rydych chi'n dweud eich bod chi eisiau gweld diwedd ar y Torïaid yng Nghymru, ond eto rydych chi'n dod yma heddiw fraich ym mraich â nhw. Nid oes unrhyw beth blaengar ynglŷn ag ymuno ag arweinydd y Torïaid mewn cynghrair wrth-Lafur. Mae'n wrthwyneb i'r cydweithio a wnaethom. Wrth gwrs, mater i chi yw egluro wrth eich pleidleiswyr, aelodau a chefnogwyr posibl, pam y byddech chi nawr, o bob amser, yn ochri â phlaid sy'n gwneud gelynion o bobl agored i niwed, plaid a chwalodd ein heconomi a phlaid sy'n trin Cymru fel ôl-ystyriaeth.

Gwlad dros blaid. Byddaf yn parhau i roi Cymru'n gyntaf; yn gyntaf yn fy meddwl, fy ngweithredoedd a fy uchelgais, wrth imi wasanaethu ac arwain fy ngwlad. Diolch yn fawr.

Darren Millar nawr i ymateb i'r ddadl.

Diolch, Lywydd. Ac rwy'n synnu at ymateb y Prif Weinidog. Ni chlywais unrhyw ymddiheuriad. Mae'n awgrymu y byddai'r Prif Weinidog yn derbyn rhodd debyg unwaith eto, pe bai un yn cael ei chynnig yn y dyfodol, o dan yr un amgylchiadau ag y derbyniodd y rhodd gyntaf gan Mr Neal.

Fel y dywedodd arweinydd yr wrthblaid yn ei araith agoriadol, nid yw'r ddadl hon heddiw yn ymwneud ag unrhyw beth ar wahân i chi, Brif Weinidog: eich crebwyll, y diffyg tryloywder a welsom, a chwestiynau ynglŷn â'ch uniondeb a'ch gonestrwydd. Ein dyletswydd ni fel gwrthblaid yw adlewyrchu teimladau'r wlad a theimladau pobl yn y Siambr hon, ar bob ochr, gan gynnwys eich un chi, sydd â phryderon am y crebwyll a ddangoswyd gennych.

Mae derbyn cannoedd o filoedd o bunnoedd—cyfraniad mwy nag erioed, fel y dywedodd Andrew R.T. Davies—i unigolyn mewn ymgyrch arweinyddiaeth, yng Nghymru, heb sicrhau diwydrwydd dyladwy priodol, yn rhyfeddol, a dweud y gwir. Yn hollol syfrdanol. A phan ystyriwn y ffaith ein bod, hyd yn oed yn gynharach yr wythnos hon, wedi clywed awgrym eich bod wedi ymdrechu i atal eraill rhag rhyddhau gwybodaeth am gwestiynau a oedd yn codi, a chwestiynau a oedd yn cael eu gofyn i Cyfoeth Naturiol Cymru, mae'n ymddangos bod mwy yn dod i'r amlwg bob dydd am eich crebwyll, a dyna yw hanfod y ddadl hon.

Nid yw'n ymwneud â'ch Llywodraeth, nid yw'n ymwneud â'r Blaid Lafur, ac nid yw'n ymwneud ag etholiad cyffredinol. Mae'n ymwneud â'ch crebwyll chi, Brif Weinidog, ac mae arnaf ofn, heb ymddiheuriad—heb ymddiheuriad heddiw—rwy'n ei chael hi'n rhyfeddol ein bod ni'n eistedd yma, yn gwrando arnoch chi'n dweud unrhyw beth heblaw 'sori', oherwydd, a dweud y gwir, dyna'r gair cyntaf y dylech fod wedi'i ynganu. Ond ni wnaethoch. Ac rydych chi wedi gwneud cam â chi eich hun ac wedi gwneud cam â'ch plaid ac wedi gwneud cam â'r Senedd hon, oherwydd rwy'n ofni bod hyn yn adlewyrchu ar y Senedd ac mae'n adlewyrchu ar ein democratiaeth. Oherwydd pan na all Prif Weinidog Cymru, cenedl rwy'n falch o fyw ynddi, a Senedd rwy'n falch o'i gwasanaethu, ymddiheuro i bobl Cymru am ddiffyg crebwyll, a myfyrio, rwy'n credu bod yna broblem ddifrifol.

Rydych chi wedi ceisio tynnu sylw a siarad am bob math o bethau eraill yn hytrach na'ch crebwyll eich hun. Rydych chi wedi gwrthod derbyn atebolrwydd am yr ymddygiad a ddangosoch chi wrth dderbyn y rhodd honno, rydych chi'n sgrafangu i oroesi a dweud y gwir, drwy ddiystyru'r bleidlais hon fel pe bai'n golygu dim. Rwy'n dweud wrthych, Brif Weinidog, y dylid parchu pob pleidlais yn y Senedd hon, ac mae hynny'n cynnwys y bleidlais a fydd yn digwydd heddiw, pleidlais y disgwylir i chi ei cholli, os yw adroddiadau'r cyfryngau'n wir. Ac rwy'n credu ei bod yn rhyfeddol y byddech chi'n diystyru hynny ac yn dweud ei bod hi'n amhriodol gwrando ar hynny, oherwydd, unwaith eto, mae'n dangos diffyg crebwyll. Diffyg crebwyll.

Ac yna buom yn siarad am y tryloywder mewn perthynas â diswyddo'r Gweinidog Partneriaeth Gymdeithasol, Hannah Blythyn. Gallech roi diwedd ar y mater drwy gyhoeddi'r dystiolaeth. Gallech roi diwedd ar y mater, yn ddiamheuaeth, drwy gyhoeddi'r dystiolaeth i ddangos eich uniondeb yn y penderfyniad a wnaethoch. Rydych chi wedi dewis peidio â gwneud hynny. [Torri ar draws.] Nid wyf am dderbyn ymyriad, os yw hynny'n iawn. Gallech roi diwedd ar y mater drwy gyhoeddi'r dystiolaeth honno. Gofynnaf i chi: pam na wnewch chi gyhoeddi'r dystiolaeth honno? Pam na wnewch chi ei gwneud yn gyhoeddus? Gallech dawelu unrhyw amheuon am eich uniondeb yn hawdd drwy gyhoeddi'r wybodaeth honno. Rydych chi wedi dewis peidio â gwneud hynny.

Mae'n ymddangos eich bod chi wedi camarwain yr ymchwiliad COVID. Fe wnaethoch chi awgrymu mai adran TGCh y Senedd oedd wedi dileu negeseuon ar eich ffôn er mai'r gwirionedd oedd mai chi wnaeth ddileu negeseuon ar eich ffôn ac annog eraill i wneud yr un peth—[Torri ar draws.]

A ydych chi'n derbyn ymyriad gan Ysgrifennydd y Cabinet?

Nid wyf yn derbyn unrhyw ymyriad; rwyf wedi gwneud hynny'n glir. 

Mae cwestiynau i'w gofyn am eich crebwyll. Mae cwestiynau i'w gofyn am eich gonestrwydd. Ac mae cwestiynau i'w gofyn ynglŷn ag a ydych chi'n bod yn onest gyda'ch plaid eich hun, gyda phobl Cymru a'r Senedd hon. Ac mae arnaf ofn, oherwydd hynny, y byddwn yn pleidleisio o blaid y cynnig hwn, sy'n cydnabod pryderon pobl Cymru.

Rydych chi'n dweud nad yw'r mater hwn yn cael ei drafod ar garreg y drws ledled Cymru. Rydym yng nghanol etholiad cyffredinol; mae miloedd o sgyrsiau'n digwydd bob dydd gyda chefnogwyr Llafur, cefnogwyr y Blaid Geidwadol, cefnogwyr Plaid Cymru, cefnogwyr y Democratiaid Rhyddfrydol ar draws y wlad, a gallaf ddweud wrthych fod hwn yn fater y mae pobl yn ei godi'n aml ar garreg y drws—nid oherwydd bod gwleidyddion yn eu holi yn ei gylch, ond oherwydd eu bod nhw'n gofyn cwestiynau am eich crebwyll a'ch uniondeb. Felly, mae gennym ddyletswydd yn y Senedd hon i sicrhau bod y safbwyntiau hynny'n cael eu hadlewyrchu. A gallaf ddweud hyn: os nad oes gan bobl Cymru hyder ynoch chi, yna nid oes gennym ninnau ychwaith.

Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Oes, mae yna wrthwynebiad, felly bydd y bleidlais yn cael ei chynnal ar ôl y ddadl nesaf, yn ystod y cyfnod pleidleisio. 

Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.