4. Sut y bydd Llywodraeth Cymru yn mynd i'r afael ag anghydraddoldebau iechyd menywod? OQ61131

Diolch. Am gyfnod rhy hir, bu anghydraddoldebau dwfn a sefydledig yn y gofal iechyd a ddarparwyd i fenywod. Rwyf i wedi dweud yn rheolaidd yn y gorffennol, pe bai'r un anghydraddoldebau gofal iechyd yn bodoli i ddynion, y bydden nhw wedi cael sylw ers talwm. Rydym ni wedi ymrwymo i newid a gwella iechyd menywod a merched ac rydym ni'n cymryd camau i wella'r canlyniadau iechyd i fenywod yng Nghymru, gan gynnwys datblygu'r cynllun iechyd menywod.

Diolch, Prif Weinidog. Mae bron i flwyddyn wedi mynd heibio ers i mi gynnal fy nadl fer ar PMDD, anhwylder dysfforig cyn mislif. Mae menywod sy'n dioddef o PMDD yn dioddef symptomau gwanychol, yn gorfforol ac yn feddyliol. Mae'r salwch yn effeithio ar waith, perthnasoedd a bywydau cymdeithasol mewn ffordd na fydd y rhai nad ydynt yn ei ddioddef byth yn ei deall. Pan oeddwn i'n dioddef, doeddwn i ddim yn gallu gwneud dim am dair wythnos o bob mis.

Mae'r pwysau ar ormod o fenywod yn mynd yn ormod. Mae llawer eisiau cymryd eu bywydau eu hunain. Credir fod un o bob 20 o fenywod yn dioddef o PMDD, ond, oherwydd diffyg ymwybyddiaeth, mae'r ffigur hwn yn debygol o fod yn uwch, gyda rhai menywod yn cael diagnosis anghywir o endometriosis a chyflyrau eraill.

Yn ei hymateb i'm dadl fer, dywedodd Ysgrifennydd y Cabinet dros iechyd na fu digon o gydnabyddiaeth o PMDD, bod angen gwell hyfforddiant ac ymwybyddiaeth, gan gynnwys ymhlith ymarferwyr, a bod yn rhaid darparu mwy o wybodaeth ar wefannau byrddau iechyd ac 111. Felly, a wnaiff y Prif Weinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am y cynnydd a wnaed dros y flwyddyn ddiwethaf, ac amlinellu os gwelwch yn dda unrhyw gynlluniau a ddisgwylir yn y dyfodol?

Diolch. A diolch am y cwestiwn, am godi'r mater hwn yn y lle cyntaf gryn amser yn ôl ac am ddychwelyd ato i sicrhau bod cynnydd wedi cael ei wneud. Ac rwy'n cytuno. Nid wyf i'n siŵr beth mae'r Aelod wedi ei ddweud, ond mae Ysgrifennydd y Cabinet dros iechyd wedi dweud yn flaenorol am ddarparu mwy o ymwybyddiaeth o amrywiaeth o gyflyrau iechyd menywod, gan gynnwys PMDD. Ac mae'n mynd yn ôl i'r pwynt a wneuthum mewn cwestiwn cynharach am normaleiddio cwestiynau ynghylch iechyd menywod, gan gynnwys iechyd mislif. Felly, yr hyn yr ydym ni wedi ei wneud yw sicrhau bod gwybodaeth am PMDD wedi ei chynnwys ar wefan GIG Cymru 111, fel ei bod ar gael i'r cyhoedd, ac mae hynny'n cyfeirio gwybodaeth at wefan Mind, lle mae hyd yn oed mwy o wybodaeth ar gael ac y rhoddwyd sicrwydd yn ei gylch.

Mae iechyd mislif yn fater llesiant ehangach pwysig, ac rwy'n dychwelyd at y pwynt ei fod yn rhan bwysig o'n cod addysg perthnasoedd a rhywioldeb—mae'n rhan orfodol o hynny. Felly, mae'n golygu gwneud yn siŵr bod pob cenhedlaeth sy'n dod drwy ein system ysgolion yn dysgu bod hyn yn rhan arferol o fywyd, i fod eisiau gwneud y lle iddi fod yn sgwrs arferol, yn y ffordd nad yw o hyd heddiw.

Gwnaed rhywfaint o gynnydd, ond mae llawer mwy i'w wneud, a dyna pam mae gennym ni gynllun gweithredu Balch o'r Mislif a dyna pam mae angen i ni barhau i gymryd y camau a nodwyd yn y cynllun iechyd menywod am y tro cyntaf gydag arweinydd clinigol cenedlaethol, er mwyn sicrhau bod materion iechyd menywod yn cael eu cydnabod a'n bod ni'n ymdrin â materion fel camddiagnosis hefyd. Felly, rwy'n cydnabod bod gennym ni rai pethau y gallwn ni dynnu sylw atyn nhw lle gallwn ni ddweud bod cynnydd yn cael ei wneud, ond rwyf i hefyd yn cydnabod bod llawer mwy i ni barhau i'w wneud, ac rwy'n siŵr y bydd yr Aelod yn parhau i godi'r mater yn y Siambr hon a thu hwnt i wneud yn siŵr ein bod ni'n gwneud hynny.

Prif Weinidog, roeddwn i mewn trafferthion gyda'r menopos heb wybod beth oedd o'i le am ychydig flynyddoedd, wrth i symptomau waethygu'n raddol ddiwedd y llynedd i bwynt lle roeddwn i'n meddwl fy mod i'n marw mewn gwirionedd. Rhannais fy stori yn y wasg i geisio helpu eraill a chynyddu ymwybyddiaeth o'r menopos—rhywbeth y mae hanner y boblogaeth yn ymdrin ag ef ar ryw ffurf, ar ryw lefel ar ryw adeg. Ers fy niagnosis ym mis Rhagfyr fy mod i yng nghanol y menopos, nid hyd yn oed perimenopos, a nawr yn cael y cymorth yr oedd ei angen arnaf i, o siarad ag eraill mae'n amlwg bod diffyg addysg neu ymwybyddiaeth o'r menopos ymhlith merched a menywod, ond hefyd ymhlith dynion a bechgyn ac aelodau o deuluoedd. Gadawodd 900,000 o fenywod swydd yn 2022-23 oherwydd symptomau'r menopos. Prif Weinidog, mae'n bwysig bod gan bob unigolyn, busnes a sefydliad well dealltwriaeth o effeithiau a symptomau'r menopos. Mae'n amlwg bod llawer iawn mwy i'w wneud i normaleiddio a sicrhau mwy o ymwybyddiaeth o'r menopos. Beth wnewch chi a'r Llywodraeth hon ymrwymo i'w gyflawni i sicrhau bod hyn yn digwydd? Does bosib na fydd buddsoddiad yn yr anghydraddoldeb hwn yn talu ar ei ganfed o ran iechyd, yn y gweithlu, yn y dyfodol ac i genedlaethau'r dyfodol. Diolch.

Diolch am y cwestiwn. Rwy'n croesawu'r sylwadau y mae'r Aelod wedi eu gwneud. Byddwn, wrth gwrs, yn rhan o'r cynllun gweithredu iechyd menywod, yn ystyried beth arall y gallwn ni ei wneud o ran gwasanaethau gwell ar gyfer y menopos. Flynyddoedd lawer yn ôl, es i gaffi menopos i gael sgwrs gyda menywod a effeithiwyd yn uniongyrchol, ond hefyd dynion a oedd eisiau darganfod mewn ffordd lle nad oedden nhw'n teimlo y bydden nhw'n cael eu barnu, ond yn chwilfrydig ac eisiau gwybod beth y gallen nhw ei wneud. Eto, rydym ni'n dychwelyd at, pe bai hwn yn fater yr oedd dynion yn ei wynebu ac, ar ryw adeg, yn aml yn ystod rhan fwyaf cynhyrchiol eich gyrfa, pan fyddwch chi wedi cael llawer o brofiad, pe baech chi wedyn yn wynebu'r sefyllfa mewn gwirionedd y gallai effeithio ar eich cynhyrchiant eich hun, lle rydych chi'n cwestiynu eich hun ac o bosibl y gallai cyflogwyr eich colli chi, oherwydd mae rhai menywod yn gadael y gweithlu yn ystod y cyfnod hwn, yna rwy'n hyderus ei fod yn fater y byddem ni wedi ei ddatrys amser maith yn ôl. Ac rwy'n falch bod yr Aelod wedi teimlo'n hyderus ac yn ddigon cadarnhaol i rannu ei hanes ei hun.

Mae Carolyn Harris, yr Aelod Seneddol Llafur, wedi siarad llawer am y mater hwn, ac rwy'n credu ei fod yn un o'r meysydd hynny lle ceir cefnogaeth drawsbleidiol wirioneddol. Ac rwy'n sôn amdani hi gan ei bod wedi trefnu i rai dynion wisgo gwisg menopos i gael profiad o rywfaint o'r gwres a'r pyliau o wres. Pan adroddwyd hynny wedyn mewn rhai rhannau o'r cyfryngau, fe'i hystyriwyd fel ymgais i fod yn 'woke', mewn ffordd yr oeddwn i'n meddwl oedd yn wirioneddol ddi-fudd. Cafodd y dynion eu beirniadu am wneud rhywbeth, oherwydd roedd rhai ohonyn nhw mewn swyddi arweinyddiaeth mewn sefydliadau sector cyhoeddus a sector preifat. Rwy'n credu ei bod hi'n bwysicach, nid yn llai pwysig, bod dynion yn cydnabod bod yn rhaid i ni fod yn rhan o'r ateb yn hyn o beth, ac mae sut mae hynny'n edrych yn dal i ymwneud â gwrando ar brofiad pobl eraill a'i ddeall, a deall yr hyn y gallwn ni ei wneud i wneud y newid sy'n digwydd yn un sydd mor hawdd â phosibl, gyda'r holl sicrwydd sydd ei angen arnom ni, gan ei fod o fudd i ni i hynny ddigwydd, yn ogystal â'r gwaith uniongyrchol sy'n cael ei wneud ar y gwasanaethau meddygol a'r cymorth gofal iechyd i'w ddarparu. Mae'n fater llawer iawn mwy na hynny, gan gynnwys ar gyfer dyfodol yr economi.

Rwy'n croesawu'r hyn yr oeddech chi'n ei ddweud, Prif Weinidog, oherwydd mae'r menopos yn un o'r pynciau tabŵ hynny y mae ein cymdeithas wedi penderfynu na ddylem ni siarad amdanyn nhw. Mae'n un o'r pethau mwyaf naturiol a all ddigwydd i'n cyrff wrth i ni fynd yn hŷn, ond does dim byd naturiol nac arferol am gael eich gwneud i deimlo na allwch chi siarad â'ch cyflogwr am sut mae'r menopos yn effeithio arnoch chi. Fel yr ydym ni wedi ei glywed, gall symptomau'r menopos fod yn anodd iawn, gallan nhw ynysu rhywun, o flinder i orbryder parlysol, synnwyr o ddatgysylltiad, a gall ynysu menywod yn ofnadwy.

Nawr, mae Llys Hawliau Dynol Ewrop wedi cyhoeddi canllawiau i gyflogwyr ar gamau y gallan nhw eu cymryd i helpu gweithwyr, ond nid yw'r canllawiau eu hunain yn rhwymo mewn cyfraith. Felly, gan adeiladu ar yr hyn yr ydych chi newydd ei ddweud, beth arall ydych chi'n meddwl y gall Llywodraeth Cymru ei wneud nid yn unig i hysbysu cyflogwyr am eu rhwymedigaethau, ond hefyd i rymuso menywod fel y gallan nhw deimlo'n llai unig pan fyddan nhw'n mynd drwy hyn?

Rwy'n credu bod yr Aelod yn siarad am un neu ddau o bethau sydd efallai'n werth chweil. Ceir pwynt ynghylch ble mae canllawiau yn mynd, hyd yn oed pan nad ydyn nhw'n statudol, ond i ddeall sut mae 'gwell' yn edrych ac i wneud y ddadl bod hyn yn dda i unrhyw wasanaeth cyhoeddus neu unrhyw fusnes mewn gwirionedd. Dylai unrhyw gyflogwr weld bod budd o gael hyn yn iawn a bod mor gefnogol â phosibl. Fodd bynnag, ceir y pwynt ehangach ynglŷn â sut rydych chi'n normaleiddio sgwrs am bwnc cwbl normal. Mae'n ddigwyddiad a fydd yn digwydd, ac felly sut ydych chi'n ei ddeall i'ch cydweithwyr, i bobl o'ch cwmpas, o bosibl i chithau hefyd? Oherwydd rhan o'r datgysylltiad y mae menywod yn siarad amdano'n rheolaidd yw nad oedden nhw'n siŵr beth oedd yn digwydd, doedden nhw ddim wir yn gwybod, ac felly'r ddealltwriaeth honno, i chi'ch hun, ond i eraill hefyd—dyna pam mae angen i bobl fod yn gynghreiriaid gwirioneddol wrth wrando i ystyried hyn. Pe bai newidiadau yn y maes cyflogaeth, mae'r rheini'n bethau yr wyf i'n credu y dylai Llywodraeth yn y dyfodol eu cymryd o ddifrif, ond, yn fwy na hynny, newid y diwylliant, normaleiddio'r sgwrs a'i gwneud yn un cefnogol fel y gall pobl estyn allan a siarad â phobl, a pheidio â theimlo cywilydd am ddigwyddiad cwbl naturiol ym mywyd rhywun.

Prynhawn da, Prif Weinidog, ac rwy'n uniaethu â'm cyd-Aelodau Buffy a gyda Laura Anne, a gyda Delyth hefyd. Diolch am godi'r mater hwn. Ond tybed a fyddai'n iawn i mi gymryd safbwynt o gam pellach i ffwrdd, a dweud y gwir, ar anghydraddoldebau iechyd menywod ac edrych ar y cysylltiad rhwng tlodi ac iechyd menywod. Yn ôl ffigurau a gynhyrchwyd gan y Swyddfa Ystadegau Gwladol ym mis Mawrth, mae disgwyliad oes iach adeg geni yng Nghymru wedi gostwng yn raddol ers 2011, ac mae'r dirywiad yn arbennig o amlwg i fenywod, a all ddisgwyl dim ond 60 mlynedd o iechyd da erbyn hyn. Mae'r ystadegau hyn yn dod hyd yn oed yn fwy llwm o gymryd tlodi i ystyriaeth. Mae data o 2022 yn dangos bod gan fenywod yn ardaloedd mwyaf difreintiedig Cymru ddisgwyliad oes iach tua 20 mlynedd yn is na menywod yn yr ardaloedd mwy cefnog. Felly, gall menywod yn ein cymunedau tlotaf ddisgwyl byw mwy na thraean o'u bywydau cyfan gyda salwch sy'n cyfyngu ar weithgarwch neu anabledd. Felly, fy nghwestiwn ar y mater hwn yw: pa fesurau penodol y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i fynd i'r afael â thlodi er mwyn codi disgwyliad oes iach i fenywod yn rhannau tlotaf Cymru? Diolch yn fawr iawn.

Diolch am y cwestiwn. Nid wyf i'n credu y gallaf i wneud cyfiawnder â maint yr her y mae'r Aelod wedi ei chyflwyno mewn ymateb munud o hyd. Fodd bynnag, rwy'n cydnabod y pwynt y mae'n ei wneud am anghydraddoldeb ac am groestoriadedd byw mewn tlodi. Mae'n cael effaith uniongyrchol ar ganlyniadau iechyd, ar ganlyniadau bywyd, ac rwy'n credu, mewn gwirionedd, am y tro cyntaf nawr, bod disgwyliad oes cyfartalog yn is i fenywod na dynion, sy'n rhyfeddol.

Rwyf i hefyd yn cydnabod nifer o'r rhesymau. Felly, mae pobl ar aelwydydd un rhiant yn fwy tebygol o fod yn byw mewn tlodi, yn fwy tebygol o gael eu harwain gan fenyw sy'n oedolyn. Pobl ar aelwydydd sy'n gweithio'n rhan-amser, eto, yn union yr un darlun. Ac mewn gwirionedd, yn enwedig nawr gyda'r argyfwng costau byw yn ogystal, mae menywod yn llawer mwy tebygol o hepgor prydau bwyd i fwydo eu plant hefyd. Mae hynny i gyd yn gwaethygu ac yn ychwanegu at y darlun o dlodi.

Nawr, mae ein strategaeth tlodi plant yn canolbwyntio ar gael gwared ar rwystrau rhag cyflogaeth a llwybrau gyrfa. Ceir amrywiaeth eang o fesurau y mae angen iddyn nhw gael eu cymryd. Rydym ni wedi siarad am ddiwylliant a gweithredu yn y gweithle—mae hynny'n rhan ohono. Rydym ni wedi sôn am werthfawrogi gwaith menywod yn rheolaidd, a gwneud yn siŵr nad yw menywod yn cael eu talu'n annigonol am y swydd y maen nhw'n ei gwneud—mae hynny'n rhan fawr ohono. Ac rydym ni'n sôn am y cymorth yr ydym ni eisoes yn ei ddarparu drwy ein rhaglenni cyflogadwyedd a thu hwnt o ran gwneud yn siŵr bod gan bobl y sgiliau i ddychwelyd i'r gwaith a'r gofal plant i ganiatáu i fenywod â phlant fynd i'r gweithle neu fynd i addysg a hyfforddiant i'w caniatáu i fynd i mewn i'r gwaith y maen nhw wedi dewis ei wneud. Ceir nifer fawr o fesurau yr ydym ni eisoes yn eu cymryd yr ydym ni'n eu disgrifio yn ein cynllun trechu tlodi, ond mae mwy y gallwn ni ei wneud bob amser, ac yna'r asesiad o ba wahaniaeth yr ydym ni'n ei wneud, ynghyd â'r mesurau hynny lle mae angen i ni weld newid i ddull gweithredu Llywodraeth y DU, ac rwy'n gobeithio y bydd hynny'n digwydd yn y dyfodol agos.