Eitem 9 yw'r ddadl fer, a galwaf ar Cefin Campbell i siarad am y pwnc. Cefin.

Diolch yn fawr iawn, Dirprwy Lywydd. Mae'n bleser gyda fi gynnig y ddadl hon ar ddatblygu strategaeth tlodi gwledig i Gymru, a dwi'n hapus iawn i roi munud yr un i Siân Gwenllian, i Sam Kurtz ac i Mabon ap Gwynfor.

Dwi'n credu mai'r lle amlwg i ddechrau yw gofyn y cwestiwn, 'Pam fod angen strategaeth tlodi gwledig?' Wel, i ni sy'n byw mewn ardaloedd gwledig, beth rŷn ni'n ei weld o'n cwmpas ni yw darlun o ddirywiad—banciau'n cau, ysgolion, swyddfeydd post, tafarnau, ac yn y blaen, yn cau; pobl ifainc yn gafael cefn gwlad i chwilio am waith, i chwilio am dai fforddiadwy, neu fywyd gwell a chyfleusterau hamdden gwell. Mewn ardaloedd gwledig, yn gyffredinol, dyma'r darlun mae pawb yn gyfarwydd ag ef. Mae lefelau incwm y pen yn is na chyfartaledd Cymru; lefelau GVA a lefelau cynhyrchedd hefyd yn is. At ei gilydd, mae lefelau difreintedd mewn ardaloedd gwledig yn is nag mewn ardaloedd trefol. Pwy feddyliau bod gan Geredigion, sydd â'r prisiau tai ymhlith yr uchaf yng Nghymru, 30 y cant o blant sydd yn byw mewn tlodi—yr ail uchaf yng Nghymru gyfan. A beth mae hyn yn dangos yw bod yr olwg allanol o gyfoeth cymharol yn medru cuddio tlodi enbyd dan y wyneb, a dyna, mewn gwirionedd, yw'r sefyllfa yng nghefn gwlad Cymru drwyddi draw: tlodi sylweddol yn llechu o'r golwg, ac yn anweledig, i raddau.

I ychwanegu at hyn, mae'r argyfwng costau byw diweddar wedi cael effaith niweidiol ar ein cymunedau gwledig. Mae Sefydliad Bevan wedi sôn am y wasgfa driphlyg ar ein cymunedau gwledig, sef costau uchel, incwm isel a mynediad gwael at wasanaethau cyhoeddus drwy ddiffyg cefnogaeth gan Lywodraethau o wahanol liw. Fel mae'r Athro Calvin Jones o adran economeg Prifysgol Caerdydd yn nodi, a dwi'n dyfynnu:

Daeth y Llywydd i’r Gadair.

'Mae'r Gymru wledig mewn trafferthion. Mewn mwy o drafferth nag ers cyn cof, ac yn sgil grymoedd a thueddiadau sy'n annhebygol o ddiflannu'n fuan. Mae camweithrediad economaidd yn hen stori yma wrth gwrs. Mae'r problemau cymdeithasol sy'n deillio o gyflogau gwael, gwerth ychwanegol isel, a diffyg cyfle economaidd ac incwm marchnad yn niferus ac yn hirsefydlog. Mae'r rhain yn cynnwys tlodi, trefi gwag, darpariaeth wael o wasanaethau ar gyfer ardaloedd gwledig, a phobl ifanc yn allfudo.'

Dyna yw'r patrwm rŷn ni gyd sydd yn byw yn yr ardaloedd yma yn gyfarwydd ag ef. Ac er mor ddifrifol yw'r sefyllfa, bob tro dwi wedi galw ar Lywodraeth Cymru yn y Siambr hon i ddatblygu strategaeth wedi'i theilwra'n benodol i ddelio gyda thlodi gwledig—a dwi wedi gwneud hynny sawl gwaith, fel mae rhai ohonoch chi'n gwybod—mae'r Llywodraeth wedi dweud 'na', gan ddadlau taw tlodi yw tlodi, lle bynnag rŷch chi'n byw. Wel, dwi'n anghytuno. Mae ymchwil yn dangos bod tlodi trefol a thlodi gwledig yn wahanol, a dylent gael eu trin yn wahanol.

Felly, yn sgil diffyg ymateb gan y Llywodraeth, fe benderfynais i gymryd yr awenau a chomisiynu ymchwil, ac i ddatblygu strategaeth fy hunan, drwy gymryd cyngor gan arbenigwyr a thynnu ar yr ymchwil diweddaraf mewn meysydd perthnasol. Felly, ar sail hyn, dwi wedi datblygu argymhellion mewn nifer o feysydd polisi, o drafnidiaeth, tai, ynni, gofal plant, gwasanaethau digidol a'r economi wledig, a hefyd dwi wedi dod i'r casgliad bod yn rhaid i'r Llywodraeth, a gwneuthurwyr polisi ymhob rhan o Gymru, roi gwell ystyriaeth i gefn gwlad ym mhopeth maen nhw'n ei wneud—yn yr holl strategaethau, yr holl bolisïau a'r holl raglenni gwaith maen nhw'n eu creu a'u gweithredu.

Gyd-Aelodau, un peth sydd wedi dod yn gwbl glir yn fy ymchwil yw'r ffaith nad yw'r prosesau llunio polisïau presennol yn rhoi cydnabyddiaeth briodol i anghenion gwahanol a phenodol ein cymunedau gwledig. Nawr, yng Ngogledd Iwerddon, er enghraifft, mae gan gyrff cyhoeddus ddyletswydd statudol i gynnal prawfesur gwledig ar bob dim a wnânt—pob strategaeth, polisi a rhaglen waith. Daw hyn o dan Ddeddf Anghenion Gwledig (Gogledd Iwerddon) 2016. Byddai Llywodraeth Cymru'n dadlau bod ganddi offeryn prawfesur gwledig a all fod ar gyfer asesiadau effaith integredig. Ond canfu Archwilio Cymru yn 2018 mai

'ychydig iawn o enghreifftiau a geir o gyrff cyhoeddus yn defnyddio Offeryn Prawfesur Gwledig Llywodraeth Cymru wrth adolygu neu ddatblygu gwasanaethau. Yn rhy aml, mae hyn yn arwain at un dadansoddiad cyffredinol a all fethu ac anwybyddu gwahaniaethau.'

Felly, datblygwyd y Ddeddf anghenion gwledig yng Ngogledd Iwerddon oherwydd bod gofyniad anstatudol tebyg wedi methu diwallu anghenion cymunedau gwledig yno. Felly, os oes un peth—a dim ond un peth—y gobeithiaf y bydd pobl yn ei gael o'r gwaith a wneuthum ar dlodi gwledig, yr angen am ddeddf debyg i'r Ddeddf anghenion gwledig yma yng Nghymru yw hynny. Hefyd, mae gwir angen targedau priodol arnom ar gyfer lleihau tlodi yng nghefn gwlad Cymru, rhywbeth y gwyddom nad yw wedi'i gynnwys yn strategaeth bresennol Llywodraeth Cymru ar dlodi plant, er enghraifft.

Ac yn olaf, rŷn ni'n gwybod nad yw pobl mewn ardaloedd gwledig yn hawlio'r holl fudd-daliadau y mae ganddyn nhw hawl iddyn nhw, a dylem ni wneud mwy i sicrhau eu bod yn gwneud hynny. Mae enghreifftiau o arfer da yma, gan gynnwys, er enghraifft, Hwb Bach y Wlad yn sir Gaerfyrddin. Mae'r cynllun yn cynnwys mynd ag uned deithiol o gwmpas cymunedau gwledig i siarad â phobl a chynnig cefnogaeth a chyngor iddyn nhw, i unigolion a theuluoedd fel ei gilydd. Mae hwn yn rhyfeddol. Dros y pedwar mis diwethaf, mae Hwb Bach y Wlad yn sir Gâr wedi rhoi cefnogaeth lwyddiannus i dros 4,800 o bobl, sy'n gwbl anhygoel, a does dim angen dweud bod angen efelychu'r model hwn o ymgysylltu cymunedol ar draws holl ardaloedd gwledig Cymru. 

Dwi nawr eisiau troi at feysydd polisi penodol ac amlinellu rhai o'r materion penodol pwysicaf, a chynnig atebion o bosibl iddyn nhw. Yn gyffredinol, rŷn ni’n gwybod bod pob un o’r ffactorau hyn yn cyfrannu at dlodi gwledig: cysylltiadau trafnidiaeth a chysylltedd digidol gwael; tlodi tanwydd, yn benodol mewn tai off-grid; costau tai uchel, diffyg tai fforddiadwy lleol, a gormod o dai gwyliau, Airbnbs ac yn y blaen; mynediad gwael at wasanaethau gofal plant; economi fregus—mae naw o bob 10 meicrofusnes mewn ardaloedd gwledig yn cyflogi llai na 10 o bobl; diffyg cymorth i fusnesau gwledig; ac ansicrwydd yn wynebu'r sector amaeth, fel sydd wedi dod i'r amlwg yn ystod yr wythnos hon.

Felly, mae nifer o'r problemau hyn yn gorgyffwrdd, wrth gwrs, ac mae angen atebion sydd yn cydgysylltu â'i gilydd. Nawr, rŷn ni wedi awgrymu yn y strategaeth a fydd yn cael ei chyhoeddi yn fuan iawn, iawn ystod o fesurau o'r tymor byr i'r hirdymor ar draws pob maes polisi, felly dwi ddim yn bwriadu mynd trwy bob un. Felly, wrth dynnu at y terfyn, dwi jest eisiau cyfeirio at ambell un yn benodol.

Ym maes trafnidiaeth, mae angen aildafoli'r cyllid sy'n cael ei ddyrannu i fysiau o gymharu â'r cyllid sy'n cael ei roi i drenau, gyda golwg yn arbennig ar sicrhau cludiant bws am ddim i'n pobl ifanc.

Ynglŷn â thai, mae angen inni adeiladu ar yr hyn sydd wedi’i gyflawni drwy'r cytundeb cydweithio, ac mae rhaid inni fynd ymhellach, gan gynnwys dilyn esiampl Cyngor Gwynedd o brynu cartrefi nôl ar y farchnad agored a'u gosod nhw i deuluoedd lleol. Ar ynni, mae rhaid inni sicrhau bod y rhaglen Cartrefi Cynnes yn addas at y diben ar gyfer ymdrin â chartrefi gwledig, sydd yn tueddu i fod off-grid, a rhai sydd wedi cael eu hinswleiddio'n wael oherwydd eu bod nhw'n hen. Mae 74 y cant o gartrefi yng Ngheredigion a 55 y cant ym Mhowys yn gartrefi off-grid, sydd yn golygu bod y cap ar ynni ddim yn berthnasol i'r rhai sydd yn dibynnu'n llwyr ar olew. 

Mae angen inni ehangu'r cynnig gofal plant am ddim fel rhan o becyn i frwydro yn erbyn tlodi plant ehangach, ac ystyried mesurau interim fel taliadau i neiniau a theidiau, mam-gus a thad-cus, sy'n ofalwyr am wyrion ac wyresau. Ar ddiwedd y dydd, gofalwyr ydyn nhw, a dylen nhw fod yn cael eu cydnabod yn ariannol am y gwaith amhrisiadwy maen nhw'n ei wneud.

Gyda'r maes digidol, mae dal gormod o fannau'n bodoli heb gysylltedd digidol digonol. Mae'n rhaid inni weld rhaglen newydd yn cael ei gweithredu er mwyn sicrhau bod band eang ffeibr ar gael i bawb, a hynny drwy gwmni band eang cenedlaethol, a sefydlu hwnnw'n flaenoriaeth.

Ac yn olaf, mae'n rhaid inni greu bargen newydd ar gyfer pobl sy'n hunangyflogedig; mae nifer anghymesur o'r rhain yn byw mewn cymunedau gwledig, fel roeddwn i'n sôn amdanyn nhw ar y dechrau. 

Hefyd, rŷn ni'n awgrymu creu model newydd i hybu economi cefn gwlad Cymru, gan gynnwys ehangu cynllun Arfor a'r posibilrwydd o sefydlu bwrdd datblygu gwledig newydd i Gymru. Fel dywedodd yr athro Calvin Jones:

'Mae'r Gymru Wledig mewn trafferthion. Mewn mwy o drafferth yn ôl pob tebyg nag ers cyn cof'.

Rwy'n erfyn ar y Llywodraeth, felly, i gymryd yr heriau hyn o ddifrif a gweithio gyda ni i ddatblygu strategaeth fydd yn mynd i'r afael â thlodi gwledig ac adfywio ardaloedd gwledig yn economaidd, cymdeithasol a diwylliannol. Diolch.

Wel, diolch yn fawr iawn i ti, Cefin, am ddod â'r ddadl yma ger ein bron ni. Fel ti, Cefin, mae hwn wedi bod yn pwyso arno innau, sy'n cynrychioli ardal gwledig. Mae pawb, wrth gwrs, yn ymwybodol bod yna ddiboblogi gyda ni'n digwydd. Mae'n digwydd yn Nwyfor Meirionnydd ac yng Ngwynedd; dŷn ni'n gweld yr oedran yn heneiddio a dŷn ni'n gweld y niferoedd sy'n mynd i'r ysgol yn mynd yn llai a'r niferoedd o fabanod sy'n cael eu geni yng Ngwynedd, er enghraifft, a'r fro Gymraeg, yn disgyn. Felly, pam? Dyna beth dwi'n awyddus i'w weld: yr ymrwymiad yna gan y Gweinidog i wneud tamaid o waith i edrych i mewn i pam mae hyn yn digwydd, pam rydym ni'n dioddef y pethau yma. Mae un peth sydd yn sicr, sef bod yna lai o fuddsoddi gyda ni yn ein hardaloedd gwledig, yn yr isadeiledd, ac mae angen i ni weld y Llywodraeth yn ymrwymo i hynny. Sut mae gwneud hynny? Wel, liciwn i glywed y Gweinidog heno yn ymrwymo i alw ar Lywodraeth San Steffan i roi ariannu teg i Gymru. Meddyliwch beth y gallen ni ei wneud efo pres y Goron a phres HS2: mi fuasai hwnna'n trawsnewid ein hardaloedd gwledig ni. Diolch.

Diolch am gael cymryd rhan yn y drafodaeth bwysig yma. Mewn adroddiad a gomisiynwyd gan Sefydliad Bevan ar dlodi yn Arfon, fe danlinellwyd y ffaith bod yna bremiwm costau byw i bobl yn rhannau gwledig Arfon, a hynny'n codi o ddiffyg gofal plant, diffyg trafnidiaeth gyhoeddus, costau uchel trafnidiaeth gyhoeddus, costau tai uchel, costau egni uchel oherwydd stoc tai o safon isel, a diffyg mynediad at archfarchnadoedd oherwydd heriau trafnidiaeth, sydd yn arwain at gostau byw uchel. 

Mae'r adroddiad yn cyfeirio at anialdir bwyd, food deserts, ac mae'r rhain yn bodoli ar draws gwledydd Prydain, ac maen nhw'n bodoli hefyd mewn rhai o gymunedau Arfon, fel Dyffryn Nantlle a Deiniolen, lle does yna ddim archfarchnad, lle mae isadeiledd trafnidiaeth gyhoeddus yn wael, a lle mae pobl yn wynebu gorfod talu mwy am fwyd oherwydd costau teithio a diffyg dewis yn lleol. Mae Dyffryn Nantlle ymhlith y 10 y cant uchaf o food deserts ar draws Cymru a Lloegr. Mae'n gylch anodd, a rhan o'r ateb yn sicr ydy gwella trafnidiaeth gyhoeddus yn sylweddol. Siom, felly, ydy'r posibilrwydd bod y Llywodraeth am ohirio cyflwyno'r Bil bysus. Mae rhoi'r gallu i gynghorau lleol gomisiynu gwasanaethau bysus yn ôl yr angen yn allweddol i ddatrys tlodi gwledig. Siom ydy deall nad ydy hynny bellach yn flaenoriaeth, ac mi fyddwn i'n hoffi clywed beth yw barn yr Ysgrifennydd Cabinet ar hynny.

Diolch i chi, Cefin, am y cyfle i gyfrannu y prynhawn yma. 

Maddeuwch imi os tynnaf sylw unwaith yn rhagor at ymchwiliad y grŵp trawsbleidiol ar dwf gwledig i gynhyrchiant gwledig, lle credaf fod cyfle i fynd i'r afael â thlodi gwledig drwy wella ffyniant y rhai sy'n gweithio ac yn byw yng nghefn gwlad Cymru. Tybed a yw Ysgrifennydd y Cabinet yn ei rôl newydd wedi cael cyfle i edrych ar yr adroddiad. Os na, byddwn yn croesawu'r cyfle i drafod rhywfaint o hyn gydag ef, gan wybod bod llawer o'r 19 argymhelliad yma yn rhai trawsbortffolio, ond gan ddeall ei rôl fel aelod arweiniol y Cabinet dros gefn gwlad Cymru. Ond mae cyfleoedd gwirioneddol yn yr adroddiad hwn nad ydynt yn galw am wario arian helaeth i wella cynhyrchiant yng nghefn gwlad Cymru. Dyma newidiadau bach y gellir eu gweithredu a all sicrhau newid gwirioneddol yng nghefn gwlad Cymru, ac a fyddai o fudd i bobl a gynrychiolir gennym ledled Cymru. Mae gwybod bod 80 y cant o Gymru yn dir gwledig, amaethyddol, yn dangos pa mor bwysig yw sicrhau bod y Gymru wledig yn cael ei chyfle i fod yn llewyrchus, yn union fel rhannau eraill o Gymru. Diolch, Lywydd.

Yr Ysgrifennydd Cabinet nawr i ymateb i'r ddadl yma. Huw Irranca-Davies.

Diolch yn fawr iawn. Diolch, Cefin, am gyflwyno'r ddadl fer hon ar dlodi gwledig, a hefyd i Mabon a Siân a Sam am eu cyfraniadau. Rwy'n credu y gallwn i gyd gytuno bod hwn yn fater hollbwysig, gan ein bod ni'n gwybod, ledled Cymru, gan gynnwys yn ein cymunedau gwledig, fod llawer o bobl yn cael trafferth gyda chostau byw, felly mae'n iawn ein bod ni'n edrych ar sut mae tlodi'n cael ei brofi mewn gwahanol gymunedau, a hefyd ar yr hyn y gallwn ni fel Llywodraeth Cymru helpu gydag ef, a beth y dylem ofyn amdano'n ychwanegol hefyd, rhaid imi ddweud. I'r perwyl hwnnw, byddwn yn hapus iawn i dderbyn eich adroddiad a chael golwg arno, Cefin. A Sam, os caf ddweud, rydym yn ystyried adroddiad eich grŵp trawsbleidiol chi hefyd ar gynhyrchiant gwledig, a byddwn yn hapus i siarad drwyddo gyda chi maes o law. Rydym wedi bod yn brysur braidd yn ddiweddar, ond fe wnawn.

Rydym yn sôn yma am dros 80 y cant o Gymru sy'n cael ei ystyried yn wledig, gyda thua thraean o'n poblogaeth, un o bob tri o bobl, yn byw mewn ardaloedd gwledig. Ac mae'r ardaloedd gwledig hynny yn dra gwahanol hefyd. Mae yna wledigrwydd dwfn ac mae yna wledigrwydd ar ben uchaf cwm Garw hefyd, sy'n eithaf diddorol o ran rhywfaint o'r cymorth, pan fyddwn yn sôn am roi cymorth gwledig. Felly, rwy'n croesawu'r cyfle i drafod y dull o weithredu rydym yn ei gymryd i helpu pobl ledled Cymru, ac i sicrhau bod gennym fynediad cyfartal at y cymorth sydd ar gael, boed eich bod yn byw mewn ardal wledig iawn neu ardal drefol neu ardaloedd yn y canol. Ac ar y sail honno, rydym yn credu'n sylfaenol mai mabwysiadu agwedd strategol at Gymru gyfan yw'r ffordd gywir ymlaen, gan gydnabod hefyd y gwahanol heriau mewn gwahanol gymunedau, yn cynnwys mewn ardaloedd gwledig.

Felly, fe wnawn hyn, er enghraifft, drwy'r strategaeth tlodi plant. Rydym yn glir fod angen inni weithio gyda'n gilydd yn y tymor hir i helpu i wella bywydau plant, pob plentyn ym mhob rhan o Gymru, ledled Cymru. Ni ddylai unrhyw blentyn dyfu i fyny mewn tlodi. Dylai pob plentyn ym mhob rhan o'r wlad allu edrych ymlaen at fyw bywyd hapus a gobeithiol a bywyd bodlon. Felly, er mwyn helpu i gyflawni hyn, rydym yn ysgogi cydweithrediad o fewn y Llywodraeth ac yn ehangach ledled Cymru i ailgydbwyso camau tuag at atal tlodi, gan liniaru ei effeithiau gwaethaf ar yr un pryd.

Gyda llaw, Cefin, mae'r strategaeth hefyd yn cydnabod y gall cymunedau gwledig wynebu heriau penodol. Felly, dyma pam mae gwaith ehangach y Llywodraeth i gefnogi cymunedau gwledig mor hanfodol. Ac mae hynny'n golygu ystod eang o bolisïau. Felly, ddoe, er enghraifft, nodais fy nghynlluniau i ddatblygu cymorth i'r sector ffermio dros yr ychydig flynyddoedd nesaf. Rydym yn gwybod, fel y nodoch chi, fod cyfran uwch o bobl hunangyflogedig mewn ardaloedd gwledig, sy'n fwy tebygol o fod yn byw ar incwm is. Mae llawer o bobl hunangyflogedig yn gweithio yn y diwydiant ffermio neu'r cadwyni cyflenwi cysylltiedig. Felly, rydym wedi ceisio dangos yma ein bod ni fel Llywodraeth Cymru yn gwrando, yn mynd i barhau i wrando ar gymunedau gwledig, a chyda rhai o'r diwygiadau sydd ar y gweill, gobeithio y bydd cymunedau gwledig yn elwa'n sylweddol o gefnogaeth barhaus i'r sector bwyd a ffermio hefyd.

Ond gadewch imi droi at feysydd eraill. Rydych chi wedi nodi bod rhai agweddau ar dlodi yn fwy cyffredin, yn fwy dwys, mewn ardaloedd gwledig. Felly, er enghraifft, mae'r risg o dlodi tanwydd yn uwch, gyda thua 28 y cant o aelwydydd yn defnyddio tanwydd oddi ar y grid. Mae hon yn broblem go iawn. Nawr, ers mis Mehefin 2022, rydym wedi penderfynu dyrannu bron i £4.5 miliwn o gyllid i alluogi'r Sefydliad Banc Tanwydd i gyflwyno taleb tanwydd genedlaethol a chronfa wres yng Nghymru, a dyma lle mae cwm Garw'n eithaf diddorol, oherwydd mae'r cynllun talebau, sydd wedi darparu mwy na 57,000 o dalebau tanwydd hyd yn hyn, yn cefnogi pob cartref cymwys sy'n rhagdalu am eu tanwydd ac sydd mewn perygl o gael eu datgysylltu. Mae cwm Garw'n ddiddorol, yn ogystal â chefn gwlad gwledig iawn canolbarth Cymru, oherwydd mae'r gronfa wres yn enwedig yn ymateb i anghenion cymunedau gwledig drwy ddarparu ar gyfer danfon olew a nwy i'r rhai nad ydynt wedi'u cysylltu â rhwydwaith nwy y prif gyflenwad, a gwn fod yna bobl yng nghefn gwlad Ceredigion, yn ogystal â chefn gwlad cwm Garw, wedi cael cymorth drwyddi. Mewn gwirionedd, mae wedi cynorthwyo 311 o gartrefi i brynu tanwydd oddi ar y grid, a hyd yma, mae'r ymyriadau hyn wedi cynorthwyo cyfanswm o dros 143,000 o bobl.

Rydym hefyd yn gweithredu i wella mynediad at wasanaethau mewn ardaloedd gwledig, gan gydnabod y gwahaniaeth. Mae cysylltiadau trafnidiaeth, y sonioch chi amdanynt, Cefin, ac y soniodd eraill amdanynt, yn enwedig mewn ardaloedd gwledig, yn hanfodol ar gyfer cysylltiadau rhwng pobl a chymunedau a gwasanaethau ac ar gyfer mynediad at gyfleoedd hefyd. Felly, dyna pam mae Fflecsi, hyd yn oed mewn cyfnod heriol, yn cynnig mynediad at drafnidiaeth gyhoeddus lle nad oedd ar gael yn flaenorol. Rydym bellach yn treialu Fflecsi mewn 11 ardal wledig, lle rydym yn gweld—mae'n dda ei weld—cynnydd sylweddol yn nifer y teithwyr, gyda'r treialon bellach wedi cael eu defnyddio ar gyfer dros 100,000 o deithiau. 

Nawr, yng nghanolbarth a gorllewin Cymru, drwy gyllid trafnidiaeth leol 2023-24, rydym yn rhoi ychydig llai nag £1 filiwn i seilwaith bysiau TrawsCymru yng Ngheredigion, a thros £3 miliwn tuag at ddatblygu gorsaf fysiau Hwlffordd. Rwy'n rhoi enghreifftiau yma o sut y cyfeiriwn fuddsoddiad tuag at ein cymunedau gwledig. 

Fe wnaethoch chi grybwyll cysylltedd digidol mewn ardaloedd gwledig. Nid yw bob amser cystal ag y mae mewn ardaloedd trefol, ond rwy'n edrych ar Luke yma—nid yw bob amser yn dda yn rhai o'n hardaloedd gwledig o fewn yr hyn a ystyrir yn ardaloedd lled-drefol neu ardaloedd amdrefol. Mae'n rhaid inni weithio ar hyn yn gyffredinol. Ond byddwn yn parhau i ddefnyddio'r ysgogiadau sydd ar gael i ni i gefnogi busnesau, cartrefi a'r sector cyhoeddus yng Nghymru i gael y cysylltedd sydd ei angen arnynt.

Felly, mae'r gwaith o gyflwyno ffeibr llawn gydag Openreach bellach wedi darparu band eang ffeibr llawn i dros 44,000 o gartrefi a busnesau ledled Cymru. Caiff ei gefnogi gan dros £50 miliwn o arian cyhoeddus. Dyna'r gwahaniaeth y gall y sefydliadau datganoledig hyn ei wneud mewn gwirionedd. 

Byddwn yn parhau i ddefnyddio'r cynlluniau presennol hyn, gan gynnwys Allwedd Band Eang Cymru, yn ogystal â chynnal perthynas waith agos â Llywodraeth y DU, i sicrhau bod anghenion Cymru yn cael sylw trwy Brosiect Gigabit. Mae'n rhaid i hwnnw gyrraedd pob rhan o Gymru. 

Felly, rwy'n gobeithio y bydd hyn yn ei gwneud yn glir i'r Senedd, fel rhan o strategaethau ledled Cymru, gan gydnabod y gwahaniaethau, fod cefnogaeth sydd o fudd arbennig i'r rhai sy'n byw mewn cymunedau gwledig i helpu i fynd i'r afael â thlodi gwledig. Ac os caf ddweud, fe wyddom nad yw'r 14 mlynedd diwethaf wedi bod yn garedig i bobl mewn ardaloedd gwledig ac ardaloedd trefol, a phob man yn y canol. Mae gennym gymunedau a theuluoedd ledled Cymru, gan gynnwys ar draws cefn gwlad, sy'n teimlo effeithiau niwed i economi'r DU. Rydym yn gwybod bod angen cymorth, felly rydym wedi rhoi'r gronfa cymorth dewisol a'r gronfa gynghori sengl ar waith, gan ddarparu cymorth sy'n wirioneddol hanfodol i'r rhai sy'n cael trafferth gyda chostau byw. Ym mis Chwefror 2024 yn unig, gwnaed dros 2,200 o ddyfarniadau o'r gronfa cymorth dewisol honno yng nghanolbarth a gorllewin Cymru yn unig. Aeth cyfanswm o dros £257,000 i bobl a wynebai'r angen ariannol mwyaf. A rhwng mis Ionawr a mis Rhagfyr 2023, yng nghanolbarth a gorllewin Cymru yn unig, mae dros 18,700 o bobl wedi defnyddio gwasanaethau'r gronfa gynghori sengl ac fe'u cefnogwyd i hawlio dros £10.4 miliwn o fudd-daliadau lles ychwanegol. Rydym yn ceisio targedu a lledaenu'r neges mewn ardaloedd gwledig, yn ogystal â'r Gymru ehangach.

Mae cynllun gostyngiadau'r dreth gyngor yn helpu pobl sydd ar incwm isel, neu'n hawlio budd-daliadau penodol, i dalu rhywfaint neu'r cyfan o'u bil treth gyngor. Yng nghanolbarth a gorllewin Cymru yn unig, mae dros 47,000 o aelwydydd yn derbyn arian drwy'r cynllun. Nid yw bron i 37,500 o aelwydydd yn talu unrhyw dreth gyngor o gwbl. Ac wrth gwrs, dylid ystyried gwledigrwydd a'r effaith ar bobl sy'n byw mewn cymunedau gwledig bob amser wrth ddatblygu polisïau. Fel y bydd pob un ohonom ar draws y Siambr yn gwybod, rwy'n siŵr fod lles y Gymru wledig yn annatod gysylltiedig â pherfformiad economi Cymru. Am y rhesymau hyn mae'n ofynnol i Lywodraeth Cymru gynnal asesiad effaith integredig wrth ddatblygu unrhyw bolisi. Mae'r broses yn dod ag ystod o asesiadau effaith at ei gilydd yn fframwaith cydlynol, yn hytrach na darnau o bob dim, ond mae hyn yn cynnwys cydraddoldeb, y Gymraeg, y ddyletswydd economaidd-gymdeithasol, hawliau plant a phrawfesur gwledig. Ysgrifennais lythyr atoch yr wythnos diwethaf—gobeithio eich bod wedi ei gael—yn nodi ein dull o weithredu a'r cwestiynau y mae angen i swyddogion eu hystyried yng nghyd-destun prawfesur gwledig wrth ddatblygu'r polisïau hynny, ac mae'n eithaf helaeth. Cefin. 

A wnewch chi dderbyn ymyriad cyflym?

Gwnaf, yn wir.

Fe wnaethoch chi ddefnyddio'r gair 'dylai' ddwywaith, deirgwaith efallai, wrth ddisgrifio'r prawfesur gwledig a ddylai ddigwydd gan Lywodraeth Cymru. Nawr mae Archwilio Cymru, fel y soniais yn gynharach, wedi dangos yn glir nad yw hyn yn digwydd i'r graddau y dylai. Felly, er mwyn osgoi'r dull mympwyol, ad hoc sy'n amlwg wedi digwydd yn y gorffennol, a fyddech chi o blaid tynhau hynny drwy edrych ar Ogledd Iwerddon ac efelychu'r hyn sydd ganddynt hwy, sef Deddf anghenion gwledig, ac mae prawfesur gwledig yn dod yn rhywbeth y mae'n rhaid inni ei wneud yn hytrach na rhywbeth efallai y dylem ei wneud?

Cefin, edrychwch, mae'n bwynt teg, ond a gaf i awgrymu—? Mae'n ofynnol i swyddogion, ar draws y Llywodraeth, gynnal asesiad effaith integredig, gan gynnwys prawfesur gwledig. Mae'n rhaid i swyddogion ystyried pob polisi yng nghyd-destun prawfesur gwledig. Os yw'n helpu, rwy'n fwy na pharod i siarad â chyd-Aelodau eraill yn y Cabinet, gan fod hyn yn fy mrîff, ac ail-bwysleisio'r angen i wneud hyn, ond mae'n rhaid ei wneud. Mae yno o fewn y ffordd y gwnawn hyn o fewn y Llywodraeth. Ac os oes gwaith i'w wneud ar hynny, yn hytrach na'i roi ar sail statudol, rwy'n fwy na pharod i yrru'r maen i'r wal ar hyn ar draws pob portffolio wrth ddatblygu polisïau.

Rwy'n deall pwysigrwydd gwneud popeth a allwn i fynd i'r afael â thlodi yn ein hardaloedd gwledig. Nid wyf yn argyhoeddedig mai strategaeth tlodi gwledig ar ei phen ei hun yw'r dull cywir. Byddai'n well gennyf ein gweld yn canolbwyntio ar y gweithredoedd, ac rwyf wedi nodi rhai ohonynt yn barod—efallai y bydd rhagor y gallwn eu hystyried, a dyna pam y byddai gennyf ddiddordeb mewn derbyn yr hyn rydych chi wedi ei lunio, Cefin—canolbwyntio ar y camau yr ydym yn eu cymryd ar hyn o bryd, a chamau gweithredu y gallwn eu cymryd wrth symud ymlaen, drwy'r cynlluniau, y camau gweithredu a'r strategaethau sydd gennym eisoes ar waith, i wneud gwelliannau diriaethol ym mywydau beunyddiol pobl sy'n byw mewn cymunedau gwledig ledled Cymru.

Ond diolch o galon am gyflwyno'r ddadl a'r cyfraniadau gan Aelodau eraill. Mae'n iawn ein bod yn trafod hyn, ac mae'n iawn ein bod yn trafod y ffordd y gallwn godi bywydau pawb yng Nghymru, nid yn unig allan o dlodi, ond datblygu bywydau sy'n llawn cyfoeth a chyfle hefyd. Mae codi pobl allan o dlodi yn un peth. Mae eu codi i dir hyd yn oed yn uwch na hynny yn rhywbeth y dylem i gyd anelu ato. Diolch yn fawr iawn.

Diolch i'r Ysgrifennydd Cabinet ac i bawb am y ddadl yna. Dyna ddiwedd ar ein gwaith ni am heddiw.

Daeth y cyfarfod i ben am 19:02.