1. Beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i helpu llywodraeth leol i fantoli eu cyllidebau yng Ngorllewin Casnewydd? OQ60632

Diolch i Jayne Bryant, Llywydd. Yn ogystal â grantiau penodol, bydd Cyngor Casnewydd yn derbyn cyllid o £303 miliwn drwy setliad llywodraeth leol 2024-25. Mae hyn yn gynnydd o 4.7 y cant ar y flwyddyn gyfredol.

Diolch, Prif Weinidog. Yr wythnos diwethaf, cyhoeddodd Michael Gove £600 miliwn ychwanegol ar gyfer awdurdodau lleol yn Lloegr, wedi'i anelu'n bennaf at gostau cynyddol gofal cymdeithasol oedolion a phlant. Eto, mae cydnabyddiaeth eang nad yw'r ffigur hwn yn ddigon uchel. Bydd Aelodau yn y Siambr hon heddiw yn cydnabod bod awdurdodau lleol ledled Cymru yn gorfod gwneud penderfyniadau anodd iawn oherwydd y sefyllfa ariannol bresennol. Mae'n debyg ein bod ni i gyd wedi siarad â chynghorwyr ac etholwyr sy'n bryderus iawn am effaith pwysau'r gyllideb ar wasanaethau. Mae Cymdeithas Llywodraeth Leol Cymru wedi dweud ei bod yn hanfodol i gyllid canlyniadol cyhoeddiad Michael Gove gael ei ddarparu i gynghorau Cymru yn llawn fel y gellir ei dargedu at ysgolion a darparu gwasanaethau gofal cymdeithasol. Prif Weinidog, pa ymrwymiadau, os o gwbl, a gawsoch chi gan Lywodraeth y DU ar symiau canlyniadol yn dilyn y cyhoeddiad yr wythnos diwethaf?

Wel, Llywydd, nid oes unrhyw warantau o unrhyw fath, ac mae hyn yn dangos annhegwch y ffordd y caiff cyllid yn y Deyrnas Unedig ei drefnu. Bydd llywodraeth leol yn Lloegr nawr yn gwybod y setliad y mae wedi'i dderbyn gan Lywodraeth y DU. Bydd yn rhaid i ni aros tan gyllideb y gwanwyn i weld a yw'r £25 miliwn hwnnw'n cyrraedd Cymru mewn gwirionedd, neu a yw'n cael ei wrthbwyso gan newidiadau eraill yn ein cyllideb, a allai olygu mewn gwirionedd nid ein bod £25 miliwn yn well ein byd, ond ein bod yn waeth ein byd nag yr ydym yn credu y byddwn ar hyn o bryd. Ac nid dyna fyddai'r tro cyntaf i hyn ddigwydd o gwbl. 

Felly, rwy'n gwybod bod fy nghyd-Weinidog y Gweinidog cyllid yn cydymdeimlo â'r achos y mae llywodraeth leol yng Nghymru yn ei wneud—wrth gwrs y byddai hi—oherwydd, yma yng Nghymru, rydym wedi parhau i fuddsoddi yn ein hawdurdodau lleol, gyda chynnydd o 9.4 y cant ddwy flynedd yn ôl, cynnydd o 7.9 y cant y llynedd, ac rydym wedi anrhydeddu'r hyn y dywedom ni y byddem ni'n ei wneud o ran darparu 3.1 y cant yn y gyllideb ddrafft ar gyfer y flwyddyn nesaf. Bydd yn rhaid i ni aros, Llywydd, mewn ffordd nad oes yn rhaid i adrannau Lloegr aros, i gael gwybod a yw'r arian hwnnw ar gael i ni yng Nghymru mewn gwirionedd. 

Prif Weinidog, mae codiadau treth gyngor enfawr ar y gorwel i lawer o fy etholwyr yn ne-ddwyrain Cymru, ac mae'n ddealladwy yn achosi llawer o bryder. Mae trigolion yng Nghasnewydd yn wynebu cynnydd syfrdanol o 8.5 y cant. Yn sir Fynwy, mae pobl leol yn disgwyl naid o 7.5 y cant, ac yng Nghaerffili, mae trigolion yn edrych ar gynnydd o 6.9 y cant. Fel y dywedais i wrth eich Gweinidog cyllid yr wythnos diwethaf, mae trigolion yn cael eu gorfodi i dalu mwy ar adeg pan fo cyllidebau cartrefi eisoes dan bwysau, gan hefyd weld gwasanaethau lleol yn gostwng. Ac mae gen i lawer iawn o gydymdeimlad â chynghorau lleol yn ddiffuant, oherwydd nid nhw sydd wedi gwneud hyn o reidrwydd; yn anffodus, y Llywodraeth hon wnaeth hynny. Mae awdurdodau lleol, sy'n darparu gwasanaethau hanfodol, wedi eu gwthio i sefyllfa oherwydd diffyg cyllid gan eich Llywodraeth chi. Ac rwy'n gwybod beth fyddwch chi'n ei ddweud, Prif Weinidog—does dim digon o arian ac mae Llywodraeth Cymru yn brin iawn o arian. Ond, Prif Weinidog, a ydych chi'n cytuno â mi, pe bai'ch Llywodraeth chi'n rhoi'r gorau i wastraffu symiau cywilyddus o arian, er enghraifft £120 miliwn ar wleidyddion yn y lle hwn, £4.25 miliwn ar ffermydd segur i ffrindiau—sydd bellach ar fin bod yr adardy drutaf yng Nghymru—a £33 miliwn ar derfynau cyflymder 20 mya, yna byddai mwy o arian i'w sbario i fuddsoddi yn ein gwasanaethau cyhoeddus a'u gwarchod?

Wel, Llywydd, rwy'n gyfarwydd ag anllythrennedd economaidd gan y Ceidwadwyr Cymreig, ac ni chaf byth fy siomi, na chaf? Rwyf wedi colli cyfrif o'r nifer o weithiau yr wyf wedi ceisio egluro i'r Aelodau Ceidwadol yma y gwahaniaeth rhwng gwariant cyfalaf a refeniw, ond mae'n ymddangos nad ydyn nhw byth yn deall hyd yn oed y ffaith fwyaf sylfaenol honno o gyllid y Llywodraeth. Fe ddywedaf hyn, Llywydd: nid yw'r Llywodraeth hon yn rhoi cyfarwyddyd i awdurdodau lleol yng Nghymru osod y dreth gyngor ar yr uchafswm y gallan nhw, fel y clywsom ni fod y Llywodraeth yn Lloegr yn ei wneud i'w hawdurdodau lleol nhw erbyn hyn. [Torri ar draws.] O, ie, rydym yn clywed eu bod nhw yn eu cyfarwyddo erbyn hyn, bod yn rhaid iddyn nhw wneud y gorau o'r arian sy'n cael ei dynnu i lawr o'r dreth gyngor i wneud iawn am fethiant cyllid ar gyfer awdurdodau lleol yn Lloegr. Yma yng Nghymru, rydym bob amser wedi blaenoriaethu. Gofynnwch chi i unrhyw arweinydd cyngor yng Nghymru ac unrhyw arweinydd cyngor yn Lloegr lle y byddai'n well ganddyn nhw fod mor bell ag y mae cyllid y cyngor yn y cwestiwn, a dim ond un ateb sydd yna: byddai'n llawer iawn gwell ganddyn nhw fod yma.