8. Datganiad gan y Dirprwy Weinidog Iechyd Meddwl a Llesiant: Diweddariad ar ddeddfwriaeth amgylchedd bwyd iach

– Senedd Cymru am 5:28 pm ar 27 Mehefin 2023.

Danfonwch hysbysiad imi am ddadleuon fel hyn

Photo of David Rees David Rees Llafur 5:28, 27 Mehefin 2023

Eitem 8 sydd nesaf, sef datganiad gan y Dirprwy Weinidog Iechyd Meddwl a Llesiant, diweddariad ar ddeddfwriaeth amgylchedd bwyd iach. Galwaf ar y Dirprwy Weinidog, Lynne Neagle. 

Photo of Lynne Neagle Lynne Neagle Llafur 5:29, 27 Mehefin 2023

(Cyfieithwyd)

Diolch, Dirprwy Lywydd. Heddiw, rwy'n cyhoeddi fy mwriad i gyflwyno is-ddeddfwriaeth yng Nghymru i gyfyngu ar leoli a hyrwyddo prisiau cynhyrchion sy'n cynnwys llawer o fraster, siwgr a halen mewn manwerthwyr sydd â dros 50 aelod o staff. Wrth wneud hyn, rydym yn gweithredu ar ein hymrwymiad fel rhan o'n hymgynghoriad amgylchedd bwyd iach, a ddaeth i ben ar 1 Medi y llynedd, i wella ein deiet a helpu i atal gordewdra.

Bydd y ddeddfwriaeth, a gaiff ei chyflwyno y flwyddyn nesaf, gyda chyfnod gweithredu o 12 mis arall o leiaf i fusnesau hyd at 2025, yn cynnwys lleoli cynhyrchion a gweithgarwch hyrwyddo prisiau cyfaint. Fodd bynnag, rwyf hefyd yn ystyried cynnwys hyrwyddo prisiau dros dro a bargeinion prydau bwyd o fewn y cwmpas. Nid yw'n ddigon cyfyngu ar hyrwyddo prisiau cyfaint yn unig fel cynigion disgownt amleitem, gan ein bod ni'n gwybod bod gostyngiadau dros dro mewn prisiau yn cyfrif am y rhan fwyaf o weithgarwch hyrwyddo bwyd a diod, ac mae pob math o hyrwyddo yn cael ei wyro tuag at gynhyrchion sy'n cynnwys llawer o fraster, siwgr a halen. Yn 2018, roedd gostyngiadau dros dro mewn prisiau yn cyfrif am 24 y cant o gyfanswm y gwariant ar fwyd a diod, o'i gymharu ag 8 y cant ar ddisgownts amleitem.

Photo of Lynne Neagle Lynne Neagle Llafur 5:30, 27 Mehefin 2023

(Cyfieithwyd)

Mae ein deiet yn cael ei lywio gan y cyfleoedd a'r opsiynau sydd ar gael i ni. Pan fydd ein strydoedd mawr yn llawn siopau tecawê bwyd cyflym a silffoedd archfarchnadoedd yn llawn bwydydd sy'n llawn braster, siwgr a halen, nid yw'n syndod bod llawer ohonom yn ei chael hi'n anodd bwyta'n iach. Ar daith siopa bwyd nodweddiadol, rydym yn gwthio ein trolïau trwy eiliau cyfan sydd wedi'u neilltuo i greision a byrbrydau sawrus, rydym yn cerdded heibio miloedd o litrau o ddiodydd meddal pefriog ac yn syllu i mewn i rewgelloedd mawr sy'n llawn pizzas wedi'u prosesu a chynhyrchion mewn cytew. Rydym yn gwybod bod cynhyrchion sy'n cynnwys llawer o fraster, siwgr a halen yn llawer mwy tebygol o gael lle amlwg yn ein siopau ac o gael eu hyrwyddo i raddau helaeth. Gall bargeinion bwyd, p'un ai ar gyfer cinio neu bryd gyda'r nos, gynnig opsiwn cyflym a chyfleus i siopwyr sy'n brin o amser. Fodd bynnag, os edrychwn ni ar y dewisiadau sydd ar gael, mae gormod o eitemau sy'n cynnwys llawer o fraster, siwgr neu halen ac sydd heb fawr o werth maethol, ac mae siopwyr yn cael eu cymell i fwyta gormod ohonynt, i brynu bar siocled maint brenin gyda'u brechdan neu dwb o hufen iâ gyda'u pryd gyda'r nos.

Mae'r rhan fwyaf ohonom eisiau prynu a bwyta deiet cytbwys. Fodd bynnag, mae hollbresenoldeb llwyr opsiynau llai iach ynghyd â marchnata ymosodol yn gwneud hyn yn anodd. Mae gweithgarwch hyrwyddo prisiau yn cynyddu faint o gynhyrchion rydym yn eu prynu ac yn eu bwyta tua un rhan o bump ac mae'r cynhyrchion hyn yn aml yn cynnwys mwy o fraster a siwgr. Mae hyn yn golygu ein bod ni'n aml yn gwario arian ar eitemau nad oeddem yn bwriadu eu prynu ac nad oes eu hangen arnom mewn gwirionedd. Gan fod y rhan fwyaf o'r cynhyrchion hyn yn cynnwys llawer o fraster a siwgr, mae hyn yn golygu bod person cyffredin yn bwyta degau o filoedd o galorïau ychwanegol bob blwyddyn.

Gadewch imi fod yn glir ynghylch sut mae'r deiet cyffredin hwn yn effeithio ar ein hiechyd. Mae dros 60 y cant o oedolion yng Nghymru dros bwysau, ac mae dros chwarter plant dros bwysau neu'n ordew erbyn iddyn nhw ddechrau yn yr ysgol. Mae mwy na 200,000 o bobl yng Nghymru wedi cael diagnosis o ddiabetes, diabetes math 2 yn bennaf—sef 8 y cant o'r boblogaeth oedolion, y nifer mwyaf o achosion yn y DU. Mae dadansoddiad gan y British Heart Foundation wedi amcangyfrif bod dros 1,500 o farwolaethau oherwydd clefyd y galon a chylchrediad y gwaed bob blwyddyn yng Nghymru y gellir eu priodoli i fod dros bwysau a gordewdra. Ar wahân i'r risg uwch o gyflyrau iechyd difrifol, gall byw gyda gordewdra hefyd achosi anawsterau o ddydd i ddydd, fel diffyg anadl, diffyg egni, poen yn y cymalau a phoen cefn. Ar hyn o bryd mae GIG Cymru yn gwario tua £300 miliwn yn trin gordewdra a salwch sy'n gysylltiedig â gordewdra ac mae hyn yn rhoi ein GIG dan bwysau sylweddol.  

Nid yw'r ddeddfwriaeth yr wyf yn ei chyflwyno yn berthnasol i bob cynnyrch sy'n cynnwys llawer o fraster, siwgr a halen, ond mae'n targedu bwyd a diod sy'n cyfrannu fwyaf at ordewdra oherwydd y calorïau sydd ynddyn nhw a'r ffordd y maen nhw'n cael eu hyrwyddo. Rydym am ystyried cysondeb â diffiniadau a nodir yn y deddfwriaeth yn Lloegr sy'n ymwneud â chyfyngu ar leoliad cynnyrch a phrisiau cyfaint, er mwyn sicrhau y gellir gweithredu ar draws ffiniau. Fodd bynnag, rydym hefyd yn ystyried y sylfaen dystiolaeth wyddonol, a fydd yn hanfodol. Mae'r rhain i gyd yn fwydydd nad oes eu hangen o gwbl fel rhan o ddeiet cytbwys iach a dim ond yn achlysurol y dylid eu bwyta. Mae llawer o'r cynnyrch hyn yn cael eu prynu ar fympwy yn anfwriadol, sy'n arwain at wariant ychwanegol sy'n gwasgu cyllideb defnyddwyr. Mae hyn yn arbennig o wir am yr aelwydydd sydd ar y cyflogau isaf sy'n gwario canran uwch o'u hincwm gwario ar fwyd. 

Nid yw'r ddeddfwriaeth wedi'i chynllunio i gyfyngu ar ddewis pobl; bydd pobl yn dal i allu prynu'r cynhyrchion hyn. Fodd bynnag, nid yw'r rhan fwyaf o'n siopau bwyd yn rhoi dewis i ddefnyddwyr y gellir ei ystyried yn gytbwys, oherwydd nid oes digon o opsiynau iach ar gael, ac mae'r opsiynau iach hyn yn destun llawer llai o waith hyrwyddo. Mae'r newidiadau hyn wedi'u cynllunio i adfer cydbwysedd ein hamgylchedd bwyd fel ei bod hi'n haws i ddefnyddwyr wneud dewisiadau iachach. Rwy'n cydnabod bod rhai manwerthwyr a gweithgynhyrchwyr bwyd wedi gwneud newidiadau gwirfoddol tuag at amgylchedd bwyd iachach, er enghraifft, trwy beidio â gwerthu melysion wrth fannau talu, ac ail-lunio rhai llinellau cynnyrch i gynnwys llai o fraster neu siwgr. Fodd bynnag, nid yw newidiadau gwirfoddol yn deg i fusnesau.

Byddwn yn gweithio'n agos gyda'r diwydiant bwyd a phartneriaid i ddatblygu canllawiau cynhwysfawr i fanwerthwyr weithredu'r mesurau hyn. Byddwn hefyd yn helpu gweithgynhyrchwyr i ail-lunio cynhyrchion i leihau lefelau braster, siwgr neu halen. Byddwn hefyd yn cynnal ymgynghoriad ar fesurau gorfodi, gan gynnwys sut y dylid ymchwilio i gydymffurfiaeth a chosbau a gymhwysir mewn achosion o ddiffyg cydymffurfio. Byddaf yn hysbysu'r Senedd pan gaiff yr ymgynghoriad ei gyhoeddi.

Rwy'n cael fy nghalonogi gan ddadansoddiad cychwynnol sy'n dangos bod cyfyngiadau ar leoli cynnyrch yn Lloegr wedi arwain at newid yng ngwariant defnyddwyr i ffwrdd oddi wrth gynhyrchion sy'n cynnwys llawer o fraster, siwgr a halen tuag at ddewisiadau iachach. Rwy'n edrych ymlaen at weld gweithredu pellach gan ein cydweithwyr yn Whitehall o ran cyfyngiadau ar brisiau ac o ran cwtogi ar hysbysebion teledu a hysbysebion ar-lein ar gyfer cynhyrchion sy'n cynnwys llawer o fraster, siwgr a halen uchel i blant, sy'n gam hanfodol arall tuag at wella ein hamgylchedd bwyd.

Rwy'n dal i ystyried y dystiolaeth a'r opsiynau ar gyfer bwrw ymlaen â chynigion eraill a oedd yn rhan o'r ymgynghoriad ar amgylchedd bwyd iach. Mae hyn yn cynnwys ystyried tystiolaeth bellach ar labelu calorïau, a'r cyfleoedd i ddatblygu dull ehangach y tu allan i'r cartref i sicrhau bod unrhyw newidiadau yn cael yr effaith fwyaf bosibl. Rwyf hefyd yn ystyried tystiolaeth bellach ar wahardd gwerthu diodydd egni i blant. Byddaf yn gwneud datganiad pellach ar y cynigion hyn i'r Senedd maes o law.

Rwy'n gwybod bod achosion bod dros bwysau a gordewdra yn gymhleth, ac nid wyf yn honni y bydd deddfwriaeth i gyfyngu ar hyrwyddo bwydydd sy'n cynnwys llawer o fraster, siwgr neu halen ynddi'i hun yn ddigon i droi'r llanw ar y cynnydd mewn cyfraddau gordewdra. Fodd bynnag, mae hwn yn ddarn hanfodol o'r jig-so fel rhan o'n strategaeth 'Pwysau Iach: Cymru Iach' i gyflawni polisïau, cyllid a deddfwriaeth o'r radd flaenaf sy'n helpu i atal a lleihau gordewdra. Mae ein cenhedlaeth nesaf yn haeddu 'normal' gwahanol lle mae bwydydd iachach ar gael yn haws, yn fwy fforddiadwy ac yn fwy deniadol a lle nad yw bwydydd sy'n cynnwys llawer o fraster, siwgr a halen yn rhan greiddiol o'n deiet. Mae'r genhedlaeth bresennol a chenedlaethau'r dyfodol yn haeddu gwell. Diolch.

Photo of James Evans James Evans Ceidwadwyr 5:37, 27 Mehefin 2023

(Cyfieithwyd)

Hoffwn ddiolch i'r Dirprwy Weinidog am ei datganiad heddiw. Hoffwn ddiolch i chi hefyd am gopi o'r datganiad a'r briff technegol y gwnaethoch chi eu cynnig i mi ac Aelodau eraill ymlaen llaw. Mae'r data go iawn y tu ôl i hyn wir wedi bod yn agoriad llygad, ac mae mynd i'r afael â gordewdra yng Nghymru yn rhywbeth yr wyf yn teimlo'n angerddol iawn yn ei gylch. Roedd rhai o'r ystadegau yn eich datganiad yn eithaf brawychus, Dirprwy Weinidog: mae 60 y cant o oedolion dros bwysau ac mae chwarter plant dros bwysau neu'n ordew cyn iddyn nhw ddechrau yn yr ysgol. Y data sydd gennyf i fy hun yw y gallai 70,000 o bobl, o bosibl, gael ymyrraeth lawfeddygol ar y GIG ar gyfer gordewdra. Mae diabetes math 2 ar gynnydd—cynnydd o 40 y cant mewn diabetes math 2—sy'n costio £82 miliwn y flwyddyn i'w drin. Mae hynny'n gost enfawr i'r trethdalwr. Ac, fel y dywedsoch chi, £300 miliwn y flwyddyn i fynd i'r afael â gordewdra. Un o'r pethau mwyaf syfrdanol yw'r marwolaethau diangen sy'n cael eu hachosi gan ordewdra. Mae'r rhain yn golygu bod yr amser i wneud dim ynghylch y mater hwn wedi dod i ben.

Ond, yr hyn na allwn ni ei anghofio yn hyn i gyd yw bod y broblem hon wedi digwydd o dan oruchwyliaeth y Llywodraeth hon. Rydych chi wedi bod mewn grym ers 25 mlynedd yma, ac fe allech chi fod wedi gweithredu'n gynt. Gallai Llywodraeth Cymru fod wedi gweithredu'n gynt ar y broblem hon. Rydym wedi cael adroddiad ar ôl adroddiad gan bwyllgorau'r Senedd yma, strategaeth ar ôl strategaeth, ond mae pethau wedi gwaethygu. Rhaid i Lywodraeth Cymru gymryd rhywfaint o gyfrifoldeb am y ffaith bod y mater hwn wedi cyrraedd pwynt argyfwng a chydnabod y dylai'r Llywodraeth yma fod wedi gwneud pethau'n gynt. Oherwydd rydym nawr mewn sefyllfa lle mae'n rhaid i ni gymryd y camau llym hynny i fynd i'r afael ag iechyd y genedl, oherwydd os na wnawn ni ddim, bydd pobl yn marw o ordewdra yn ddiangen, ac mae hynny'n rhywbeth na allaf sefyll o'r neilltu a'i weld yn digwydd.

Un elfen, Dirprwy Weinidog, o'r ymgynghoriad a'r cyfathrebu ynghylch hyn oedd y cyfyngiadau ar fargeinion prydau bwyd, ac mae hyn wedi achosi dryswch a gofid mewn rhai mannau ynghylch yr hyn y mae'r Llywodraeth yn mynd i'w wneud. Dirprwy Weinidog, fel Ceidwadwr, rwy'n credu mewn cyfrifoldeb personol, rwyf hefyd yn credu bod gan bobl ddewis i ddewis yr hyn y maen nhw ei eisiau. Felly, yr hyn yr hoffwn i ei glywed gennych chi heddiw yw: a allwch chi amlinellu pa gamau y byddwch chi'n eu cymryd o amgylch bargeinion prydau bwyd? A fydd bargeinion prydau bwyd, fel yr ydym yn eu hadnabod, yn newid, ac os felly, beth fydd y newidiadau hynny? A lle bydd dewis personol yn y rheoliadau newydd, wrth iddyn nhw gael eu cyflwyno? Rwy'n cytuno â chi ar eich datganiad bod angen i fanwerthwyr wneud mwy i hyrwyddo opsiynau iachach a sicrhau eu bod yn fwy amlwg ar silffoedd siopau, oherwydd ar hyn o bryd, maen nhw'n annog pobl i ddewis opsiynau afiach. Felly, ar hynny, a allwch chi amlinellu i mi pa drafodaethau rydych chi wedi'u cael gyda manwerthwyr am y cynigion hyn a pha adborth rydych chi wedi'i gael ganddyn nhw i Lywodraeth Cymru ar sut maen nhw'n mynd i weithredu hyn, wrth symud ymlaen?

Dirprwy Weinidog, yn eich datganiad, dywedoch chi hefyd nad yw'r ddeddfwriaeth yn berthnasol i bob cynnyrch sy'n cynnwys llawer o fraster, siwgr a halen, ond yn hytrach ei bod yn targedu'r bwydydd a'r diodydd sy'n cyfrannu fwyaf at ordewdra, felly a allwch chi roi mwy o wybodaeth am y mathau o fwydydd fydd wedi'u heithrio, a sut y bydd hyn hefyd yn cael ei reoleiddio a sut rydych chi'n mynd i gyfleu hynny i'r cyhoedd?

Mater arall yw gorfodaeth, oherwydd rydym yn gwybod bod ein cynghorau o dan bwysau mawr ar hyn o bryd, felly byddai gennyf ddiddordeb mewn gwybod sut rydych chi'n mynd i orfodi'r rheoliadau hyn. A yw'n rhywbeth y bydd yr Asiantaeth Safonau Bwyd yn ei orfodi, neu a yw'n rhywbeth a fydd yn cael ei wneud gan gynghorau lleol mewn gwirionedd?

Hefyd, o ran cynllunio, rydym wedi gweld llawer gormod o weithiau, lle mae ysgolion yn cael eu hadeiladu, neu lle mae gennym ysgolion, bod manwerthwyr bwyd cyflym yn cael eu lleoli gyferbyn â nhw. Ni ellir caniatáu i hynny ddigwydd mwyach, felly mae angen i ni weld mwy o gyfyngiadau cynllunio ynghylch ble y gall y mathau hynny o elfennau cyfleustra fynd, oherwydd nid oes angen i ni eu gweld y tu allan i'n hysgolion.

Mae yna gwestiwn hefyd am y 50 aelod o staff neu fwy. Yr hyn yr hoffwn ei glywed gennych chi heddiw yw sut rydych chi'n mynd i fynd i'r afael â nifer llai o bobl na hynny, oherwydd yr hyn sydd gennym yw siopau Spar and Londis a gwahanol fathau o gonsortiwm ledled y wlad, ac rwyf am wybod sut rydych chi'n mynd i ddelio â'r rheini i sicrhau nad yw cwmnïau'n ailstrwythuro fel eu bod yn gallu mynd o amgylch y rheolau hyn.

Mae labelu calorïau hefyd yn rhywbeth rydych chi'n gwybod fy mod i'n frwd iawn amdano, a hefyd, rwy'n gwybod bod Sarah Murphy yn gefnogol o'r ochr anhwylderau bwyta o hyn, a hoffwn wybod pa sgyrsiau rydych chi wedi'u cael gyda Beat ynghylch labelu calorïau wrth symud ymlaen, i sicrhau nad yw'r hyn rydym yn ei wneud o'i gwmpas yn cael unrhyw ganlyniadau anfwriadol. A hoffwn hefyd ddweud am yr ochr diodydd egni fy mod yn eich cefnogi ar hynny; nid wyf yn credu y dylem fod yn gwerthu diodydd egni i blant yn ein gwlad. Maen nhw'n llawn caffein ac ni ddylid eu rhoi i'n plant.

Mae'n gadarnhaol gweld y camau sydd wedi'u cymryd yn Lloegr, sy'n cael newidiadau cadarnhaol o ran symud pobl o'r opsiynau afiach hynny ac annog pobl i wneud dewisiadau bwyd gwell. Ond un mater sydd wedi cael ei godi gyda mi yw a fydd y cyfyngiadau hyn yn effeithio ar y bobl dlotaf yn ein cymdeithas, pobl na allan nhw fforddio'r dewisiadau bwyd gwell hynny neu fwydydd iachach. Ac a fydd hyn yn ychwanegu mwy o gost at fasgedi siopa llawer o'r bobl hynny ledled y wlad, gan ein bod ni mewn argyfwng costau byw? Ni allwn drosglwyddo'r holl gostau hynny i bobl eraill.

Felly, Dirprwy Weinidog, i gloi, rydych chi'n iawn bod y genhedlaeth nesaf yn haeddu cenedl fwy heini a bod angen iddi fod yn iachach, gan na fydd gwneud dim ond yn rhoi mwy a mwy o bwysau ar y GIG, ac ni allaf sefyll yma fel Aelod o'r Senedd hon a gweld ein GIG yn cael ei roi o dan fwy o bwysau oherwydd methiant i weithredu ar ordewdra. Mae angen taro cydbwysedd rhwng caniatáu dewis personol a chyfeirio pobl i fyw'r bywyd iachach hwnnw, yr ydym i gyd am ei weld. Ac edrychaf ymlaen at weld y rheoliadau hyn yn datblygu ac at weld sut y bydd hyn yn datblygu wrth symud ymlaen i'r dyfodol. Diolch, Llywydd.

Daeth y Llywydd i’r Gadair.

Photo of Lynne Neagle Lynne Neagle Llafur 5:43, 27 Mehefin 2023

(Cyfieithwyd)

A gaf i ddiolch i James Evans am ei sylwadau, a diolch iddo am ei ymgysylltiad adeiladol â'r gwaith hwn? Rwy'n gwybod, fel fi, bod James yn teimlo'n gryf iawn am yr angen i fynd i'r afael â'r argyfwng cynyddol o ran gordewdra, ac rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn ein bod ni'n gweithio'n drawsbleidiol ar faterion fel hyn, sy'n heriol iawn, felly rwy'n croesawu'n fawr yr ymagwedd adeiladol y mae wedi'i chymryd.

Ac fel y soniodd, mae'r ffigurau'n glir iawn ac yn agoriad llygad, ac mae'r rhain yn afiechydon y gellir eu hatal ac yn farwolaethau y gellir eu hatal, sydd, rwy'n credu, yn golygu bod gennym ddyletswydd foesol, mewn gwirionedd, i weithredu yn y maes hwn i atal yr argyfwng hwn rhag mynd yn waeth byth. Ac rydym yn gwybod, os byddwn ni'n parhau fel yr ydym ni, ei bod hi'n debygol y byddwn ni'n gweld 40 y cant o bobl yng Nghymru yn cael eu hystyried yn ordew, niferoedd enfawr o bobl yn byw gyda diabetes math 2 a chostau hyd yn oed uwch i'n GIG.

Fe wnaethoch chi rai sylwadau ynghylch a allem fod wedi gweithredu ynghynt; yn amlwg, mae iechyd y cyhoedd wedi bod yn flaenoriaeth i'r Llywodraeth hon erioed, ond rwy'n credu y byddwch chi'n gweld bod yr ymrwymiadau i strategaeth gordewdra yn rhywbeth a ddeilliodd o Ddeddf Iechyd y Cyhoedd (Cymru) 2017, a gafodd ei phasio dim ond ychydig flynyddoedd yn ôl. Ac fe wnaethom ddatblygu cynllun cyflawni 10 mlynedd ar unwaith ac rydym bellach yn yr ail gynllun dwy flynedd o hynny. Felly, mae hwn yn sicr yn ymrwymiad ac yn ymrwymiad ar draws y Llywodraeth. 

Photo of Lynne Neagle Lynne Neagle Llafur 5:45, 27 Mehefin 2023

(Cyfieithwyd)

Fe wnaethoch chi ofyn am fargeinion prydau bwyd, ac rwyf eisiau bod yn glir iawn gyda'r Siambr nad ydym yn gwahardd bargeinion prydau bwyd. Bydd pobl yn dal i allu mynd i brynu bargeinion prydau bwyd. Yr hyn yr ydym am ei wneud yw sicrhau eu bod yn iachach ac yn fwy cytbwys o ran maeth. Mae Iechyd Cyhoeddus Cymru—ac rwyf am ddiolch i Iechyd Cyhoeddus Cymru am y gwaith maen nhw wedi'i wneud i ni yn y maes hwn—wedi llunio proffil o 2 filiwn o fargeinion prydau bwyd yng Nghymru ac mae canlyniadau'r gwaith proffilio hwnnw'n anhygoel o drawiadol. Felly, rydym yn gwybod bod y rhan fwyaf o fargeinion prydau amser cinio yn cynnwys mwy na'r gofynion ynni cyfartalog, a'r senario gorau yw eu bod yn cynnwys 281 yn fwy o galorïau i ginio. Yn yr achosion uchaf, mae'r rhain—o, sori, rwy'n edrych ar fargeinion prydau amser swper nawr—yn cynnwys 1,000 yn fwy o galorïau na'r hyn y dylai rhywun ei gael ar gyfer pryd gyda'r nos. Ac mae'n union yr un patrwm gyda'r bargeinion prydau bwyd amser cinio. Mae tri chwarter ohonyn nhw'n cynnwys mwy na'r lefel calorïau a argymhellir ar gyfer cinio. Byddai'r opsiynau lleiaf iach yn darparu dwy ran o dair o'r calorïau dyddiol, dros 122 y cant o fraster dyddiol, 149 y cant o siwgr a 112 y cant o halen—dim ond amser cinio. Felly, rwy'n credu y gallwch chi weld o'r ffigurau hynny bod yn rhaid i ni weithredu. 

Felly, yr hyn yr ydym am ei wneud yw symud y ffocws o ran bargeinion prydau bwyd tuag at opsiynau mwy iach. A James, fe wnaethoch chi sôn am gyfrifoldeb personol—mae'r holl dystiolaeth yn awgrymu ein bod ni ymhell y tu hwnt i'r cam nawr lle rydym yn mynd i fynd i'r afael â'r argyfwng hwn drwy ddylanwadu ar ymddygiad unigol yn unig. Mae angen cynllun aml-gydran arnom, sef yr hyn sydd gennym, ac mae hynny'n cynnwys gwneud yr amgylchedd bwyd yn fwy iach. Oherwydd, ar hyn o bryd, nid oes gan bobl ddewis mewn gwirionedd, oherwydd maen nhw'n cael eu hamgylchynu gan fwyd afiach, sy'n cael ei hyrwyddo ac rydym yn cael ein cymell i'w brynu. Felly, rydym am roi mwy o ddewis i bobl, ond dewis o opsiynau mwy iach. 

Rydym wedi gweithio'n agos gyda manwerthwyr, a gallaf eich sicrhau y bydd y gwaith hwnnw'n parhau. O ran sut y byddwn ni'n delio â pha gynhyrchion sydd o fewn y cwmpas, byddwn ni'n cyhoeddi canllawiau technegol ac rydym yn gweithio gydag Iechyd Cyhoeddus Cymru ar hynny. Rydym yn awyddus iawn i sicrhau ein bod yn gyson iawn â'r gwaith y maen nhw wedi'i wneud yn Lloegr ynghylch eu cyfyngiadau ar gynhyrchion sy'n cynnwys llawer o fraster, siwgr a halen, ond rydym hefyd yn edrych ar ein dadansoddiad maethol ein hunain, ac rydym yn cytuno'n llwyr y bydd cyfathrebu yn bwysig iawn ac y bydd yn rhan allweddol o'n gwaith. 

Fel yr ydych wedi'i ddweud, mae gan y broses gynllunio rôl i'w chwarae yn hyn, a dyna un o'r meysydd y gwnaethom ymgynghori arno fel rhan o'r ymgynghoriad ar yr amgylchedd bwyd. Yr hyn rydym wedi penderfynu, ar hyn o bryd, yw rydym yn credu y gallwn ni ddelio â rhai o'r materion cynllunio hynny drwy'r timau system presennol sydd ar waith ym mhob bwrdd iechyd, ac mae rhai enghreifftiau da o waith da yn cael ei wneud mewn byrddau iechyd i edrych ar rai o'r materion cynllunio hynny a cheisio atal y mathau o sefyllfaoedd rydych chi wedi'u disgrifio. Ond yna byddwn ni'n cynnal cynhadledd cynllunio ac iechyd y cyhoedd ym mis Hydref i benderfynu ar ddull gweithredu Cymru gyfan. 

Mae labelu calorïau wedi bod yn rhywbeth y gwnaethom ei ystyried hefyd, ac rydym yn cymryd peth amser i edrych ymhellach ar hynny. Rydym am edrych yn benodol ar fanteision cyflwyno labelu calorïau yn y sector y tu allan i'r cartref, ar ôl i reoliadau tebyg gael eu cyflwyno yn Lloegr y llynedd. Ond rydym hefyd yn cydnabod y pryderon a godwyd am effaith labelu calorïau ar bobl ag anhwylderau bwyta. Felly, rydym yn awyddus iawn i adolygu canfyddiadau cychwynnol yr ymchwil a gomisiynwyd gan y Sefydliad Cenedlaethol ar gyfer Ymchwil Iechyd a Gofal ar labelu calorïau a'i effaith ar bobl sydd â phrofiad bywyd o anhwylderau bwyta, ac mae disgwyl i'r ymchwil honno gael ei chwblhau y flwyddyn nesaf. Hoffwn eich sicrhau fy mod wedi cwrdd â Beat, mae swyddogion wedi ymgysylltu â Beat, a bydd gwrando ar bobl sydd â phrofiad bywyd o anhwylderau bwyta yn parhau i fod yn rhan allweddol iawn o'r hyn rydym yn ei wneud, a byddaf yn rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Senedd am hynny.

Yn olaf, o ran y bobl dlotaf, ar hyn o bryd mae'r dystiolaeth yn awgrymu nad yw teuluoedd incwm isaf o reidrwydd yn manteisio ar weithgarwch hyrwyddo prisiau beth bynnag, oherwydd maen nhw'n tueddu i fod ar gynhyrchion brand a byddai ein teuluoedd tlotaf yn fwy tebygol o brynu brand yr archfarchnad ei hun neu frand prisiau is. Ond yr hyn yr ydym hefyd yn ei wybod yw bod y gweithgarwch hyrwyddo prisiau hyn yn ein hannog i brynu pethau nad oes eu hangen arnom. Mae'n cynyddu ein gwariant o bumed, ac mae'r rheini'n eitemau nad oes eu hangen arnom sy'n cael eu prynu ar fympwy fel arfer. Felly, mae dadl gref iawn y bydd hyn yn atal gwariant diangen, ac, yn hollbwysig, yr hyn yr ydym am ei wneud yw—. Rydym yn hapus i weld cynigion yn y siopau a gostyngiadau mewn prisiau ar y bwyd iach. Dyna'r hyn yr ydym am ei wneud, i wneud hynny'n fwy fforddiadwy i deuluoedd sydd ar hyn o bryd yn bwyta bwydydd wedi'u prosesu sy'n llawn calorïau ac sy'n isel mewn maetholion. Diolch.

Photo of Mabon ap Gwynfor Mabon ap Gwynfor Plaid Cymru 5:51, 27 Mehefin 2023

Diolch i'r Dirprwy Weinidog am y datganiad. Cyn mynd ymlaen i graffu'r datganiad a chodi rhai cwestiynau sydd yn codi ohono, dwi am fynegi siom am y ddisgẃrs gyhoeddus sydd wedi arwain i fyny at y datganiad yma heddiw. Yn yr un modd â rydym ni wedi gweld camarwain ac, yn wir, celwyddau ynghylch addysg rhyw, ac, fel gwnaethom drafod ynghynt, ynghylch brechiadau, mae'r un patrwm i'w weld yma, yn bennaf o du'r wasg adain-dde Brydeinig. Mae'n rhaid i'r camwybodaeth yma ddirwyn i ben. Mae'n niweidio ein democratiaeth ac yn achosi pryderon cyhoeddus dianghenraid.

Rŵan, wrth edrych ar y datganiad o'n blaen heddiw, hoffwn ddiolch i'r Dirprwy Weinidog am gael golwg o'r datganiad rhagblaen. Mae'r uchelgais i fynd i'r afael â gordewdra a thaclo'r arferion sydd yn arwain at afiechydon sy'n gysylltiedig â deiet a diffyg maeth i'w groesawu, ond, tra bod y camau yma i'w croesawu, does yna ddim sôn am ba gamau neu gymorth sydd am cael eu cymryd i gynorthwyo teuluoedd ac unigolion o gefndir incwm isel er mwyn eu galluogi i wneud y dewisiadau iachach yma, fel y soniodd y Dirprwy Weinidog ynghynt o'r angen yn eu cylch. Gyda'r argyfwng costau byw presennol a'r camwybodaeth am y ddeddfwriaeth yma a soniais i amdano ynghynt, a wnaiff y Llywodraeth felly ymrwymo i ganfod strategaeth i hyrwyddo'r wybodaeth gywir ynghylch ei strategaeth bwyd a chynorthwyo pobl, yn benodol y rhai o'r cefndiroedd sosio-economaidd tlotaf, er mwyn gallu prynu bwyd iachach a gwneud dewisiadau iachach? Oherwydd y gwir ydy, tra fod yna ddadl gryf ynghylch fod bwyd yn rhad yma yn y Deyrnas Gyfunol, y gwir ydy fod bwyd anghynaladwy a bwydydd efo lefel uchel o halen ac ychwanegion eraill yn rhad, tra fo bwyd iach a chynaliadwy yn ddrud, yn enwedig i'r tlotaf yn ein plith. Byddai angen i'r 20 y cant tlotaf wario hanner ei hincwm gwario er mwyn prynu bwyd maethlon iach, heb sôn am y gost o ynni er mwyn paratoi'r bwydydd iach yn hytrach na, ddywedwn ni, microdon sydyn ar gyfer prydiau parod rhatach.

Roedd o'n ddifyr darllen yn ddiweddar fod plant a gafodd eu geni a'u magu o gefndir tlotaf ein cymdeithas yn ystod blynyddoedd llymder David Cameron a George Osborne dros 1 cm yn llai yn eu taldra na rhai a anwyd o gefndir mwy breintiedig. Mae tlodi felly yn cael effaith uniongyrchol a gweladwy ar iechyd ein plant. Dwi'n falch bod Plaid Cymru a'r Llywodraeth wedi dechrau rhaglen o gyflwyno prydiau ysgol am ddim i bob un plentyn cynradd Cymru, ond mae hyn yn dangos ei fod yn anodd i bobl llai breintiedig i wneud y dewisiadau mwyaf iach. Felly, pa gynlluniau sydd gan y Llywodraeth i sicrhau bod bwyd iach yn gystadleuol o ran pris ac yn opsiwn cyntaf i bobl o bob cefndir i'w brynu?

Yn olaf, dwi am holi ynghylch calorïau. Mae'r Llywodraeth wedi sôn yn flaenorol am roi calorïau ar fwydlenni, ac mae'r datganiad y prynhawn yma, fel rydym ni wedi'i glywed, yn sôn am gymryd camau tuag at labeli efo calorïau. Ond, hyd y gwelaf i, does yna ddim tystiolaeth bod labeli calorïau yn arwain at fwyta iachach, ac, yn wir, fel y soniodd James ynghynt, mae yna dystiolaeth yn dangos ei fod o bosib yn niweidiol i bobl ag anhwylderau bwyta. Mae rhoi manylion am faeth bwyd yn gam i'r cyfeiriad cywir, ond nid am galorïau. Yn wir, yn dilyn rhoi labeli calorïau gorfodol yn Lloegr, mae'r NIHCR wedi cyhoeddi grant er mwyn ariannu ymchwil i fewn i effaith hyn ar bobl efo anhwylderau bwyta. Dwi'n falch o glywed y Dirprwy Weinidog yn sôn rŵan y bydd y Llywodraeth yn ystyried canlyniadau adolygiad yr NIHCR; mae hynny'n mynd i fod yn bwysig. Ond oes yna ymchwiliadau eraill ar draws y byd yn edrych i mewn i hyn, ac a wnaiff y Llywodraeth ystyried unrhyw waith ymchwil arall er mwyn bwydo i mewn i'r adroddiad? Diolch yn fawr iawn. 

Photo of Lynne Neagle Lynne Neagle Llafur 5:55, 27 Mehefin 2023

(Cyfieithwyd)

Diolch yn fawr iawn, Mabon ap Gwynfor, am eich sylwadau, ac am y croeso y mae'r camau rydym yn eu cymryd wedi'i gael gennych yn gyffredinol. Ac rwy'n ddiolchgar iawn hefyd am yr ymgysylltiad a gawsom gan Rhun ap Iorwerth cyn y datganiad hwn. Rwy'n cytuno â chi bod y drafodaeth gyhoeddus ynghylch bargeinion prydau bwyd wedi bod yn broblemus iawn, ac mae'n ymddangos ei fod yn rhan o dueddiad, onid ydyw, o wybodaeth anghywir yr ydym yn ei gweld cymaint y dyddiau yma, sydd wedyn yn cael ei hyrwyddo gan y cyfryngau cymdeithasol. Ac mae'n gwbl hanfodol ein bod ni'n sicrhau bod pobl yn cael y wybodaeth gywir, a dyna beth rydym yn ceisio'i wneud heddiw, ac y byddwn ni'n ceisio ei wneud wrth gyfathrebu.

Rydych chi wedi tynnu sylw, a hynny'n briodol, at yr heriau sy'n wynebu pobl yn y cymunedau tlotach o ran prynu bwyd iach, a dyna rydym yn ceisio mynd i'r afael ag ef, i raddau helaeth, trwy'r mentrau hyn. Ar hyn o bryd, y bwyd afiach iawn sy'n cael ei hyrwyddo, felly rydym am newid cydbwysedd yr amgylchedd bwyd yng Nghymru tuag at sicrhau bod bwydydd iach ar gael yn haws, yn rhatach, ac i sicrhau bod y dewis iach yn ddewis hawdd i bawb. Fe welais i'r erthygl y gwnaethoch chi gyfeirio ati yn The Guardian am daldra pobl, ac mae yn teimlo fel ein bod ni'n mynd am yn ôl, on'd ydyw, mewn sawl ffordd. A dyna pam mae'r gwaith rydym yn ei wneud gyda'n gilydd ar brydau ysgol am ddim yn bwysig iawn, ac rwy'n siŵr eich bod chi'n ymwybodol ein bod ni hefyd yn edrych ar safonau maethol y prydau ysgol am ddim hynny, oherwydd mae'n hanfodol bod plant yn cael cynnig maethol da iawn pan fyddan nhw'n cael eu pryd ysgol am ddim. 

Fel y dywedais i ar labelu calorïau, mae'n rhywbeth yr ydym eisiau edrych arno ymhellach. Mae rhywfaint o dystiolaeth y gall wneud gwahaniaeth i iechyd y boblogaeth, ond rydym hefyd yn bryderus iawn am yr effaith ar bobl sy'n byw gydag anhwylderau bwyta. Mae gennym y fantais, mewn gwirionedd, o allu defnyddio'r hyn maen nhw wedi'i wneud yn Lloegr, a dysgu o'r gwaith maen nhw wedi'i wneud. Byddwn ni'n edrych yn ofalus ar ganlyniad ymchwil NIHCR i lywio ein penderfyniad, ac mae ymchwil yn mynd rhagddo yn yr Alban hefyd, ac rydym yn awyddus iawn i edrych ar unrhyw ymchwil sy'n ein helpu ni yn y maes hwn, a hefyd yn awyddus iawn i barhau i gael y ddeialog honno gyda phobl sydd â phrofiad bywyd o anhwylderau bwyta. 

Photo of Sarah Murphy Sarah Murphy Llafur 5:58, 27 Mehefin 2023

(Cyfieithwyd)

Diolch am y diweddariad hwn, Dirprwy Weinidog, a hefyd i James Evans am gyfeirio at Beat a'r rhai sydd ag anhwylderau bwyta, a Mabon ap Gwynfor. Rwyf am bwysleisio, er fy mod i'n rhannu uchelgais Llywodraeth Cymru mewn perthynas â labelu bwyd i hyrwyddo Cymru iachach, fy mod hefyd yn pryderu bod y ddeddfwriaeth arfaethedig yn cynnwys cynlluniau i fandadu labelu calorïau ar fwydlenni. Fi yw cadeirydd y grŵp trawsbleidiol ar anhwylderau bwyta, y mae Beat, yr elusen anhwylderau bwyta, yn ysgrifenyddiaeth ar ei gyfer, ac maen nhw wedi datgan yn glir bod calorïau ar fwydlenni yn beryglus i bobl ag anhwylderau bwyta. Mae Beat yn cydnabod y gallai gwybodaeth am faetholion fod o fudd i'r rhai sydd â chyflyrau iechyd penodol, ac maen nhw'n llwyr gefnogi mwy o addysg gyhoeddus ar faeth. Fodd bynnag, nid ydynt yn credu bod gofyniad i ychwanegu labelu calorïau i fwydlenni yn cyd-fynd â'r nod hwn. Yn hytrach, mae'n ddull lleihaol o ymdrin â maeth, ac mae risg y bydd yn achosi niwed i'r rhai sy'n byw gydag anhwylderau bwyta. Canfuon nhw hefyd fod 98 y cant o'r bobl a gymerodd eu harolwg ar hyn yn teimlo y byddai labelu calorïau ar fwydlenni yn cael effaith negyddol neu negyddol iawn ar bobl ag anhwylderau bwyta. 

Fel y sonioch chi, mae Llywodraeth yr Alban yn ystyried pryderon pobl ag anhwylderau bwyta, ac felly maen nhw wedi oedi cynlluniau i gyflwyno'r rhan hon o'r ddeddfwriaeth yn yr Alban. Felly, Gweinidog, a allwch chi egluro i mi beth ddywedoch chi wrth James Evans a Mabon ap Gwynfor? A fydd cyflwyno labelu calorïau ar fwydlenni yn cael ei oedi nes bod yr ymchwil ar effaith mesurau o'r fath ar y rhai ag anhwylderau bwyta yn cael ei chyhoeddi? Diolch.

Photo of Lynne Neagle Lynne Neagle Llafur 6:00, 27 Mehefin 2023

(Cyfieithwyd)

Diolch yn fawr iawn, Sarah, ac rwy'n gwybod bod cymorth i bobl sy'n byw gydag anhwylderau bwyta yn rhywbeth rydych chi'n teimlo'n angerddol iawn amdano, ac rwy'n ddiolchgar i chi am fynegi'r pryderon rydych chi wedi'u clywed trwy'r grŵp trawsbleidiol. Rwy'n credu fy mod i wedi bod yn glir iawn ein bod ni eisiau edrych ar y dystiolaeth. Rydym eisiau aros i weld canlyniad yr ymchwil gan y Sefydliad Cenedlaethol dros Ymchwil Iechyd a Gofal, ac rydym hefyd eisiau edrych ar yr hyn y maen nhw'n ei wneud yn yr Alban cyn i ni wneud penderfyniad ar hyn. Dyna pam nad wyf wedi gwneud cyhoeddiad heddiw am labelu calorïau, oherwydd rydym eisiau gweld y gwaith ychwanegol hwnnw'n cael ei wneud. Rwyf wedi cwrdd â Beat, mae swyddogion wedi gweithio'n agos gyda Beat, ac rydym yn awyddus iawn i barhau â'r ddeialog honno ac i wneud yn siŵr, pan fyddwn ni'n gwneud penderfyniad ar hyn, y bydd yn rhywbeth na fydd yn rhoi pobl sy'n byw gydag anhwylderau bwyta dan anfantais. Fe fyddwch chi'n ymwybodol, fel rhan o'n hymgynghoriad, ein bod ni wedi ymgynghori ar wahanol opsiynau i geisio lliniaru'r effaith ar bobl ag anhwylderau bwyta. Felly, mae hyn wedi bod yn ganolog, mewn gwirionedd, i'n hymagwedd drwyddi draw. Felly, gallaf roi'r sicrwydd i chi y bydd yr hyn a wnawn yn seiliedig ar dystiolaeth ac y byddwn yn parhau â'r ddeialog honno gyda'r rhai sy'n byw gydag anhwylderau bwyta.

Photo of Mark Isherwood Mark Isherwood Ceidwadwyr 6:01, 27 Mehefin 2023

(Cyfieithwyd)

A dweud y gwir, gofynnwyd yr un pwynt yn union i mi, oherwydd yn eich datganiad rydych chi'n dweud y byddwch chi'n ystyried tystiolaeth bellach ar labelu calorïau. Wrth siarad yma fis Rhagfyr diwethaf, fe wnes i rybuddio am yr effaith negyddol y gallai cyflwyno labelu calorïau gorfodol ar fwydlenni ei chael ar y rhai sy'n byw gydag anhwylderau bwyta, gan ddyfynnu arolwg a gynhaliwyd gan Beat, elusen anhwylderau bwyta'r DU, a ofynnodd i'r rhai yng Nghymru, sy'n byw gydag anhwylderau bwyta neu y mae anhwylderau bwyta yn effeithio arnynt, roi eu barn ar y cynnig, lle roedd 98 y cant o'r ymatebwyr yn teimlo y byddai hyn yn cael effaith negyddol arnynt. Fodd bynnag, roedd deddfwriaeth arfaethedig Llywodraeth Cymru, fel yr ydych chi wedi'i nodi, yn cynnwys cynlluniau i fandadu labelu calorïau ar fwydlenni. Ac mae Beat wedi dweud wrthyf, er mai ychydig iawn o dystiolaeth sy'n awgrymu bod labelu calorïau yn gwella iechyd ar lefel poblogaeth, fod tystiolaeth dda ei fod yn achosi niwed sylweddol i bobl ag anhwylderau bwyta. Ac rydym wedi clywed cyfeiriad at y ffaith bod Llywodraeth yr Alban wedi oedi cynlluniau i gyflwyno'r ddeddfwriaeth hon yn yr Alban, ar ôl ystyried pryderon pobl ag anhwylderau bwyta. Felly, ailadroddaf y cwestiwn, ond rwy'n mynd i fod yn benodol iawn: sut y bydd y Dirprwy Weinidog, felly, yn ymateb i alwadau gan Beat, Coleg Brenhinol y Seiciatryddion a'r Coleg Nyrsio Brenhinol i Lywodraeth Cymru ddilyn yn ôl traed Llywodraeth yr Alban ac oedi cyflwyno labelu calorïau ar fwydlenni yn ei his-ddeddfwriaeth arfaethedig, o leiaf nes y bydd ymchwil ar effaith mesurau o'r fath ar y rhai sy'n byw gydag anhwylderau bwyta yn cael ei chyhoeddi?

Photo of Lynne Neagle Lynne Neagle Llafur 6:03, 27 Mehefin 2023

(Cyfieithwyd)

Diolch, Mark, am eich sylwadau, ac rwy'n ymwybodol bod hwn yn fater rydych chi wedi'i godi o'r blaen yn y Siambr. Nid wyf yn credu y gallaf fod yn fwy clir, mewn gwirionedd, am yr hyn yr ydym ni'n ei ddweud mewn perthynas â hyn. Nid ydym wedi gwneud cyhoeddiad fel rhan o'r hyn rydym yn ei gyhoeddi heddiw ein bod ni'n bwrw ymlaen â hyn, oherwydd rydym eisiau gweld canlyniad yr ymchwil sy'n digwydd yn Lloegr a'r Alban, ac rydym eisiau rhoi ystyriaeth bellach i'r mater hwn. Roedd y rhan fwyaf o'r rhai a gymerodd ran yn yr ymgynghoriad yn gwrthwynebu gwneud labelu calorïau yn orfodol ar y pwynt dewis ar gyfer lleoliadau y tu allan i'r cartref, gyda 52 y cant yn erbyn, ac rwy'n ymwybodol bod Beat wedi gwneud eu harolwg eu hunain, a dyna pam rydym eisiau meddwl yn ofalus am y camau nesaf o ran hyn. Rydym hefyd eisiau ystyried dull ehangach a mwy strategol yn y sector y tu allan i'r cartref, ac mae fy swyddogion yn ystyried yr ymatebion i'r ymgynghoriad a'r dystiolaeth bresennol yn y maes er mwyn ystyried y camau nesaf.

Photo of Sioned Williams Sioned Williams Plaid Cymru 6:04, 27 Mehefin 2023

Mae cyfradd uchel gordewdra, yn enwedig ymhlith plant, a’i effaith ar iechyd yn fater o bwys cenedlaethol ac yn achosi straen ar y gwasanaeth iechyd, fel rŷn ni wedi clywed, ond mae angen i'r Llywodraeth fynd i'r afael â gordewdra mewn ffordd holistig, gan ddefnyddio dull iechyd y cyhoedd. Rŷch chi wedi cyfeirio’n barod at Ddeddf Iechyd y Cyhoedd (Cymru) 2017, sy'n gosod dyletswydd ar gyrff cyhoeddus i gynnal asesiadau o'r effaith ar iechyd o dan amgylchiadau penodol, ac rwy'n deall y bydd y rhain yn cael eu cynnwys mewn rheoliadau statudol, yn ôl cyfarwyddyd y Prif Weinidog. Dydyn ni ddim wedi'u cael nhw er bod sawl blwyddyn nawr ers cyhoeddi'r Ddeddf, ac rŷch chi wedi cyfeirio'r prynhawn yma at y ffaith bod hynny ddim yn mynd i ddigwydd eto fyth.

Byddai dyletswydd statudol i gynnal asesiad o'r effaith ar iechyd yn osgoi sefyllfa fel yr hyn sydd wedi codi'n ddiweddar yn fy rhanbarth i. Gwnes i godi pryderon gyda'r Llywodraeth nôl ym mis Mawrth ynghylch yr effaith andwyol ar iechyd y cyhoedd y byddai datblygiad McDonald's arfaethedig ym Mhontardawe, dafliad carreg o ysgol gyfun ac ysgol gynradd leol, yn ei gael. Yn ei hateb i'n llythyr, dywedodd y Gweinidog iechyd taw mater cynllunio i'r cyngor ydoedd. Dywedodd adran gynllunio'r cyngor nad oedd gofyn statudol iddyn nhw gynnal asesiad o'r effaith ar iechyd. Felly, rwy'n gobeithio eich bod chi'n cytuno bod hyn yn annerbyniol o ystyried nod polisi y Llywodraeth. Felly, pryd yn union y byddwch chi'n ystyried cyhoeddi rheoliadau i osod gofyniad statudol ar y rhai sy'n ymgeisio am ganiatâd cynllunio mewn achosion o'r fath i gyflwyno asesiad o'r effaith ar iechyd?

Photo of Lynne Neagle Lynne Neagle Llafur 6:06, 27 Mehefin 2023

(Cyfieithwyd)

Diolch yn fawr iawn, Sioned, am eich cyfraniad, ac a gaf i sicrhau pawb ein bod yn ymdrin â hyn yn gynhwysfawr? Er ein bod yn siarad am ddeddfwriaeth heddiw, mae ein cynllun 'Pwysau Iach: Cymru Iach' yn gynllun aml-gydran sy'n ymdrin â'r blynyddoedd cynnar, ag addysg, â lefelau gweithgarwch corfforol, â'r GIG. Rydym ni wedi cyflwyno dull o reoli pwysau ar gyfer Cymru gyfan, mae gennym ni raglen atal diabetes ar gyfer Cymru gyfan. Mae hyn fel jig-so, ac mae angen i'r holl rannau ddod at ei gilydd. Rydym ni'n gwybod bod yn rhaid iddo fod yn aml-gydran i gyflawni'r math o newid y bydd ei angen arnom. Felly, hoffwn eich sicrhau bod hynny'n digwydd. Fe allwn i sefyll yma drwy'r dydd, pe bawn i'r siarad am bopeth rydym ni'n ei wneud yn y maes hwn, ac rwy'n siŵr nad oes ar neb eisiau hynny. [Chwerthin.]

O ran yr asesiadau effaith ar iechyd, nid wyf yn siŵr o ble gawsoch chi'r syniad nad ydyn nhw'n digwydd. Rydym ni wedi ymrwymo i gyflwyno'r ddeddfwriaeth ar asesu'r effaith ar iechyd, a byddant yn cael eu cyflwyno drwy ymgynghoriad erbyn diwedd y flwyddyn. Felly, roedd hynny'n ymrwymiad a wnaed yn y ddeddfwriaeth honno ynghylch iechyd y cyhoedd. Ac, mewn perthynas â chynllunio, fel y dywedais i, rydym yn dal i fod yn ymrwymedig iawn i wneud gwelliannau i gynllunio a fydd yn effeithio ar ble mae pethau fel siopau cludfwyd wedi'u lleoli. Rydym ni wedi ariannu timau system 'Pwysau Iach: Cymru Iach' ym mhob ardal bwrdd iechyd, fel bod hynny'n dwyn ynghyd y bwrdd iechyd, llywodraeth leol ac eraill, sy'n gweithio i wella a mynd i'r afael â gordewdra yn eu meysydd penodol, ac mae enghreifftiau eisoes ar gael. Felly, mae Betsi Cadwaladr yn bwrw ymlaen â gwaith i wneud bwyd fforddiadwy ac iach yn haws ei gael, ac mae hynny'n cynnwys ymgorffori asesiadau mewn cynigion a gyflwynwyd ar gyfer ceisiadau cynllunio newydd. Mae Bwrdd Iechyd Prifysgol Caerdydd a'r Fro hefyd yn mynd i'r afael â hysbysebu a marchnata iachach, ac yna mae gennym ni gynhadledd wedi'i chynllunio rhwng cynllunio ac iechyd y cyhoedd yn yr hydref, lle byddwn yn ystyried canfyddiadau'r ymgynghoriad ymhellach, a bydd hynny'n rhoi safbwynt Cymru gyfan i ni ar gynllunio. Ond, dim ond i roi'r sicrwydd pendant hwnnw i chi: bydd yr asesiadau o'r effaith ar iechyd yn digwydd, a bydd hynny'n cael ei gyflwyno.

Photo of Jenny Rathbone Jenny Rathbone Llafur 6:08, 27 Mehefin 2023

(Cyfieithwyd)

Rwy'n gwybod eich bod yn Weinidog cadarn, a bydd angen i chi fod, oherwydd mae hyn yn dalcen caled. Rydym ni wedi treulio'r ugeinfed ganrif yn ceisio perswadio'r diwydiant tybaco i roi'r gorau i werthu canser yr ysgyfaint i bobl, trwy sigaréts, a dim ond trwy reoleiddio y maen nhw wedi gadael ein glannau, ac maen nhw bellach yn gwerthu sigaréts ledled y byd mewn gwledydd llai datblygedig, ac erbyn hyn mae gennym ni 2 filiwn o bobl yn marw o ganser yr ysgyfaint bob blwyddyn, a'r niferoedd yn codi.

Felly, y diwydiant bwyd mawr, does arnom ni ddim eisiau treulio'r holl unfed ganrif ar hugain yn eu perswadio i newid eu ffyrdd a rhoi'r gorau i droi bwyd yn rhywbeth sy'n niweidiol i bobl mewn gwirionedd. Felly, bydd hynny'n anodd iawn, iawn, oherwydd maen nhw'n difwyno eu bwyd yn rheolaidd gydag emylsyddion a chemegau eraill i gynyddu eu hoes silff a'u proffidioldeb, ac mae'r rhain hefyd, mae'r ymchwil nawr yn dangos, hefyd yn gysylltiedig â chanser, clefyd y galon, strôc, yn ogystal â dementia ac afiechyd meddwl. Felly, mae hon yn ysgytwad go iawn. Rwy'n parchu'r saib ynghylch p'un a ydych chi'n mynd i labelu calorïau ai peidio, ond mae'r broblem yn llawer mwy, yn llawer mwy na hynny.

Felly, yn eich trafodaethau gyda'r diwydiant i ail-lunio cynhyrchion i leihau braster, siwgr a halen, a wnewch chi hefyd ystyried gofyn iddyn nhw gael gwared ar emylsyddion, sefydlogwyr a gymiau? Pryd wnaethoch chi erioed weld gwm ffa locust neu gwm gwar ar y silffoedd? Ni fyddwch wedi gwneud hynny, oherwydd rwy'n siŵr eu bod yn blasu'n ofnadwy ac nid oes ganddyn nhw unrhyw werth maethol o gwbl. Felly, mae gennym ni broblem enfawr yma, ac nid yw hyn yn ymwneud â chyfrifoldeb personol, oherwydd dyna'r dadleuon a ddefnyddiodd pobl gyda'r diwydiant tybaco. Mae gennym ni broblem fwy na hynny. Os nad oes arnom ni eisiau i bobl farw'n gynnar, a dioddef o'r diffyg twf a grybwyllwyd eisoes, mae'n rhaid i ni weithredu nawr.

Felly, fe hoffwn i wybod—. Nid yw chwech o bob deg o bobl byth yn coginio pryd o'r dechrau, a'r prydau parod hyn, y rheswm pam eu bod nhw mor niweidiol yw oherwydd eu bod yn cynnwys yr holl gynhwysion ffiaidd hyn, ac nid yw pobl yn sylweddoli hynny. Pwy sy'n darllen labeli sydd â sgrifen maint wyth? Neb. Felly, os nad yw o leiaf chwech o bob deg o bobl byth yn coginio pryd o'r dechrau, ac wedi colli'r arfer o goginio cawl llysiau syml, neu yn y tywydd hwn, paratoi salad cymysg, lle mae gwersi coginio yn eich cynlluniau, mewn ysgolion ac mewn canolfannau cymunedol, fel ein bod yn rhoi'r grym yn ôl i bobl fynnu nad ydyn nhw'n byw mewn anialwch bwyd, ac y gallan nhw gael bwyd ffres, fel y gallan nhw wneud pryd o fwyd priodol, yn hytrach na gorfod gweini pethau sy'n eu lladd mewn gwirionedd?

Photo of Lynne Neagle Lynne Neagle Llafur 6:11, 27 Mehefin 2023

(Cyfieithwyd)

Diolch yn fawr iawn, Jenny. Rwy'n credu bod y gymhariaeth â thybaco yn un pwysig iawn, oherwydd rydym ni'n gwybod, pan ydym ni wedi cymryd camau beiddgar o ran iechyd y cyhoedd, ei fod wedi gwneud gwahaniaeth o ran pethau fel ysmygu. Ac rydym ni hefyd yn gwybod bod pethau fel y dreth siwgr wedi gweithio. Mae hynny wedi tynnu gwerth degau a degau o filoedd o dunelli o siwgr allan o ddeietau pobl sy'n byw yn y DU ac mae hefyd wedi gostwng gordewdra. Felly, rydym ni'n gwybod y gall cymryd camau beiddgar o ran iechyd y cyhoedd weithio.

Fe wnaethoch chi sôn am fwydydd wedi eu prosesu'n helaeth. Rwy'n gwybod bod pryder cynyddol am fwydydd wedi'u prosesu'n helaeth, ac rydym yn gwybod bod llawer o'r nwyddau y gallwch chi eu prynu nawr ar y prisiau hyrwyddol hyn yn uchel mewn braster, siwgr a halen, ac maen nhw'n yn cael eu prosesu'n helaeth, felly maen nhw'n cynnwys llawer o galorïau ond cynnwys fawr ddim maeth. Bu'r Pwyllgor Cynghori Gwyddonol ar Faeth yn ystyried bwydydd wedi eu prosesu'n helaeth ym mis Mehefin y llynedd, a nawr maen nhw'n cynnal adolygiad cwmpasu o'r dystiolaeth ynghylch iechyd a bwydydd wedi eu prosesu'n helaeth, gyda'r bwriad o gyhoeddi papur safbwynt yr haf hwn ynghylch hynny. Felly, yr hyn y byddwn yn ei wneud, fel y gwnawn ni bob amser, yw y byddwn ni'n gwrando ar y consensws gwyddonol diweddaraf o dystiolaeth sefydledig, er mwyn llywio ein hystyriaeth o fwydydd wedi'u prosesu'n helaeth, a byddwn yn ystyried canfyddiadau'r adolygiad unwaith y bydd y rheini ar gael. Rydym ni hefyd yn gwybod bod rhai cwmnïau'n ail-lunio, ond nid oes chwarae teg, ac fe hoffem ni i fwy o gwmnïau ail-lunio, i wneud eu bwydydd yn iachach. Ddoe, ymwelais ag Arloesi Bwyd Cymru—mae gennym ni dair o'u canolfannau yng Nghymru—ac maen nhw'n gweithio gyda chwmnïau i ail-lunio bwydydd, ymhlith pethau eraill, i'w gwneud yn iachach. Ac mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi'r gweithgaredd hwnnw gyda chyllid.

Rydych chi'n iawn i dynnu sylw at bethau fel y sgiliau sylfaenol sy'n ymwneud â choginio. Rydym ni'n ariannu pethau fel Sgiliau Maeth am Oes. Mae'n amlwg bod addysg yn gwbl allweddol, ac mae gennym ni ein cwricwlwm newydd, gyda'r maes dysgu a phrofiad ar iechyd a lles, ac mae hynny hefyd yn canolbwyntio ar ddeiet iach a chytbwys. Rydym ni hefyd yn ariannu tri chynllun arbrofol gyda phlant a theuluoedd yng Nghymru—un ym Merthyr, un yn Ynys Môn, ac un yng Nghaerdydd—lle rydym ni'n edrych ar rai o'r materion hynny ynghylch pam mae teuluoedd yn ei chael hi'n anodd bwyta'n iach. Rydym ni wedi ariannu'r rheini, a byddwn yn edrych ar y dysgu sy'n deillio o'r rheini. Rwy'n credu eu bod i gyd yn gwneud pethau ychydig yn wahanol, a byddai croeso mawr i chi ymweld â'r un yng Nghaerdydd gyda mi, lle byddaf yn mynd yn y dyfodol agos. Diolch.

Photo of Jayne Bryant Jayne Bryant Llafur

(Cyfieithwyd)

Diolch, Llywydd. Hoffwn groesawu'r datganiad hwn gan y Dirprwy Weinidog heddiw. Mae hon yn garreg filltir bwysig arall sy'n dangos ymrwymiad y Llywodraeth i wneud yr hyn a all i fynd i'r afael â rhai o'r materion iechyd sylweddol yr ydym ni'n eu hwynebu nawr, ac a fydd yn cynyddu'n eithriadol yn y dyfodol heb weithredu. Mae hwn yn bolisi ataliol ar waith yn erbyn rhai o'r ffigurau brawychus y mae'r Dirprwy Weinidog wedi'u crybwyll heddiw.

Dros yr ychydig flynyddoedd diwethaf, mae bwydydd wedi eu prosesu'n helaeth wedi ymdreiddio i'n diet ar gyflymder brawychus. Mae'r bwydydd hynny fel arfer yn cynnwys siwgrau, halen, braster, lliwiau neu gadwolion artiffisial ychwanegol, ac nid ydyn nhw wedi'u gwneud o fwyd cymaint â sylweddau sy'n cael eu tynnu o fwyd, fel y dywedodd Jenny Rathbone. Mae llawer o'r bwydydd hynny wedi'u haddasu i gael y lefel berffaith o felyster neu halltrwydd i gadw defnyddwyr yn bwyta.

Er nad ydyn nhw wedi eu gyfyngu i fargeinion bwyd yn unig, bwydydd wedi'u prosesu'n helaeth yw sail bargeinion bwyd. Bydd edrych ar y print bach sydd wedi ei wasgu ar gefn unrhyw becyn yn dangos hynny i chi, ond faint ohonom ni sy'n edrych ar y pecynnau hynny mewn gwirionedd ac yn deall beth sydd yn hynny? Y llynedd, canfu astudiaeth gan Action on Salt fod saith o bob 10 byrbryd a werthwyd yn rhan o fargeinion prydau amser cinio mewn siopau ac archfarchnadoedd ar y stryd fawr yn y DU yn cynnwys symiau peryglus o fawr o halen, siwgr a braster dirlawn. Dangosodd darn arall o ymchwil nad ydyn nhw'n arbed arian; maen nhw'n annog pobl i wario mwy. Mae'r cynigion 'prynu un, cael un am ddim' bob amser yn ymwneud â phethau braster uchel, halen uchel, siwgr uchel, byth ynghylch dewisiadau iach.

Nid yw pob un o'r grymoedd sydd eu hangen i newid pethau yn nwylo Llywodraeth Cymru. Mae angen i Lywodraeth y DU weithredu ar frys ar faterion fel hysbysebu ac ar fwydydd wedi eu prosesu'n helaeth. Mae hyn yn fater rhy fawr i beidio â gweithredu yn ei gylch. Felly, a wnaiff y Dirprwy Weinidog argymell i Lywodraeth y DU a dweud bod angen i ni ddod o hyd i ffordd well o gyfleu gwerth maethol bwyd? Mae angen i ni feddwl yn radical am fwyd, sut mae'n cael ei gynhyrchu a sut rydym ni'n ei gyrchu. Nid yw newid yn amhosibl. Mae llawer o waith yn digwydd yma yn barod ac yn rhyngwladol, ond mae'r cyfan ar raddfa fach. Mae ar y rhan fwyaf ohonom ni eisiau bwyta'n iach, ond nid oes amheuaeth bod y diwydiant yn gwybod sut i annog a sut i hyrwyddo defnydd o'u cynnyrch, ac mae hyn yn mynd y tu hwnt i gyfrifoldeb personol. Felly, rwy'n credu bod hwn yn gam i'r cyfeiriad cywir yn wyneb argyfwng iechyd y cyhoedd.

Photo of Lynne Neagle Lynne Neagle Llafur 6:17, 27 Mehefin 2023

(Cyfieithwyd)

Diolch yn fawr iawn, Jayne, am eich croeso i'r cynlluniau. Fel y dywedwch chi, atal ar waith yw hyn. Mae hyn yn ymwneud â rhoi iechyd y cyhoedd yn uwch nag elw. Ac rydych chi'n hollol iawn bod yr holl amgylchedd rydym ni'n byw ynddo wedi'i gynllunio i wneud i ni fwyta bwyd afiach. Nid wyf yn credu fy mod i wedi sylweddoli cyn ymgymryd â'r swydd hon pa mor dueddol yw'r amgylchedd rydym ni'n byw ynddo o'n gwneud yn ordew, a dyna rydym ni'n ceisio ei newid gyda'r gwaith rydym ni'n ei wneud. Mae arnom ni eisiau newid yr amgylchedd hwnnw fel bod modd gwneud dewisiadau iachach, dewisiadau mwy fforddiadwy, a gwneud y dewis iach yn ddewis hawdd.

Fel yr ydych chi wedi tynnu sylw ato, nid oes gennym ni rai o'r grymoedd, ac roeddem yn siomedig iawn bod Llywodraeth y DU wedi cymryd cam yn ôl o ran pethau fel hysbysebu bwydydd afiach. Rydym ni wedi cyfleu hynny i Lywodraeth y DU. Rydym ni wastad yn ceisio gweithio'n adeiladol gyda Llywodraeth y DU a Llywodraethau eraill y DU ar y materion hyn, a bydd hynny'n parhau. Ac mae'n siomedig iawn eu bod wedi arafu rhywfaint o'r gwaith yr oedden nhw'n ei wneud yn hyn o beth. Yn amlwg, maen nhw wedi bwrw ymlaen â chyfyngiadau lleoliadau, ond maen nhw wedi cymryd cam yn ôl ar yr hyrwyddiadau prisiau ac ar yr hysbysebu. Ond byddwn yn sicr yn parhau â'r drafodaeth honno gyda nhw. Mae'n llawer gwell os yw'r mentrau hyn yn rhai ar gyfer y DU yn ei chyfanrwydd, ac mae'n haws i fusnesau eu deall. Felly, rwy'n hapus iawn i roi'r sicrwydd hwnnw i chi, a diolch yn fawr iawn am eich croeso. Diolch. 

Photo of Elin Jones Elin Jones Plaid Cymru 6:18, 27 Mehefin 2023

Diolch yn fawr iawn i'r Dirprwy Weinidog.