9. Dadl Plaid Cymru: Datganoli cyfiawnder a phlismona

– Senedd Cymru am ar 21 Mehefin 2023.

Danfonwch hysbysiad imi am ddadleuon fel hyn

Detholwyd y gwelliant canlynol: gwelliant 1 yn enw Lesley Griffiths.

Photo of David Rees David Rees Llafur 5:08, 21 Mehefin 2023

Eitem 9, dadl Plaid Cymru, datganoli cyfiawnder a phlismona. Galwaf ar Rhun ap Iorwerth i wneud y cynnig. 

Cynnig NDM8300 Siân Gwenllian

Cynnig bod y Senedd:

1. Yn nodi, dros chwarter canrif ers datganoli, fod Cymru yn parhau i fod yr unig wlad ddatganoledig heb ei system gyfreithiol a'i phwerau dros ei lluoedd heddlu, er nad oes sail resymol dros hyn.

2. Yn credu:

a) y dylid datganoli pwerau dros gyfiawnder a phlismona yn llawn i Gymru; a

b) y gall sefydlu system gyfreithiol benodol yng Nghymru a gwneud heddluoedd Cymru yn gwbl atebol i'r Senedd fod yn gamau hanfodol ar hyd y ffordd i annibyniaeth.

3. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i ofyn yn ffurfiol am bwerau dros gyfiawnder a phlismona.

Cynigiwyd y cynnig.

Photo of Rhun ap Iorwerth Rhun ap Iorwerth Plaid Cymru 5:09, 21 Mehefin 2023

Diolch, Dirprwy Lywydd, ac mae'n bleser gen i agor dadl Plaid Cymru y prynhawn yma, fy nadl gyntaf i fel arweinydd. Dwi'n falch bod y ddadl gyntaf dan fy arweinyddiaeth i ar fater sydd mor greiddiol o bwysig. Mae cyfiawnder yn fater sydd yn greiddiol i'n bywydau bob dydd ni. Mae'n effeithio ar ein cymunedau ni, ar ein dinasyddion ni, mewn cymaint o ffyrdd, ac mae'n ymwneud â thegwch, mae'n ymwneud â ni'n dyfeisio ein ffawd ein hunain. Yn sylfaenol, dim ond drwy sicrhau bod Cymru yn cael y grymoedd angenrheidiol y byddwn ni'n llwyddo i adeiladu cenedl decach, wyrddach, mwy ffyniannus ac uchelgeisiol.

Photo of Rhun ap Iorwerth Rhun ap Iorwerth Plaid Cymru

(Cyfieithwyd)

Nid 'rhywbeth braf i'w gael' yw datganoli cyfiawnder a phlismona. Credaf fod hyn yn hanfodol, a chredaf ei bod yn niweidiol nad oes gennym y cyfrifoldebau hyn. Rwyf am ddechrau y prynhawn yma gyda geiriau arbenigwr academaidd blaenllaw ym maes cyfiawnder, Dr Rob Jones. Ei gasgliad syfrdanol wrth gyd-ysgrifennu The Welsh Criminal Justice System oedd:

Photo of Rhun ap Iorwerth Rhun ap Iorwerth Plaid Cymru 5:10, 21 Mehefin 2023

(Cyfieithwyd)

'Ar lawer o fesurau allweddol, fe welwn fod y system cyfiawnder troseddol yng Nghymru’n perfformio hyd yn oed yn waeth na’r un yn Lloegr, gwlad sy’n haeddu cael ei hadnabod ymhlith y perfformwyr gwaethaf yng ngorllewin Ewrop. Gwelwn gyfraddau uwch o droseddau treisgar, data sy'n peri pryder ar hil yn y system drwyddi draw, cyfraddau carcharu sy'n uwch nag yn Lloegr, a chyfran uwch o’r boblogaeth sy'n ddarostyngedig i ryw fath o oruchwyliaeth brawf.'

Wrth i Aelodau ar draws y Siambr ystyried y cyfraniadau heddiw a gwneud eu cyfraniadau eu hunain, rwy'n annog pawb i ofyn iddynt eu hunain, 'Sut y gall hyn fod yn dderbyniol?' Er bod Llywodraeth y DU yn rhoi polisïau ar waith sy’n ceisio mynd i’r afael â materion a all fod yn gyffredin yn Lloegr, ni all fod yn iawn—ni all byth fod yn dderbyniol—i ni yng Nghymru orfod etifeddu atebion honedig nad ydynt yn gweithio i ni yma yng Nghymru.

Nawr, cyn imi droi at y diben, yr angen ymarferol i ddatganoli'r system gyfiawnder, hoffwn ddweud ychydig eiriau am y wleidyddiaeth. Ymrwymodd maniffesto Llafur Cymru 2021 i fynd ar drywydd yr achos dros ddatganoli cyfiawnder a phlismona, fel y'i nodwyd gan gomisiwn Thomas, ond serch hynny, yn y Siambr hon ddoe ddiwethaf, cymeradwyodd y Prif Weinidog gynnig gwahanol iawn a ddeilliodd o waith cyn-Brif Weinidog y DU, Gordon Brown, sef y byddai Llywodraeth Lafur yn San Steffan ond yn datganoli pwerau dros y gwasanaeth prawf a chyfiawnder ieuenctid yn unig i’r Senedd.

Mae’n ganlyniad siomedig, a dweud y lleiaf, i gyfraniad Llafur i’r ddadl ar ddatganoli rhagor o bwerau. Rwy'n croesawu'r ffaith ein bod yn rhwyfo gyda’n gilydd i’r un cyfeiriad, ond mawredd, mae’n peri rhwystredigaeth i mi pan fydd un yn rhwyfo’n gynt na’r llall. Y canlyniad yw eich bod yn troi mewn cylchoedd yn y pen draw, onid ydych? Mae’r briwsion cyfansoddiadol a gynigir yn wahanol iawn i’r hyn a addawyd gan ragflaenydd y Prif Weinidog, a ddywedodd, wrth basio Deddf Cymru yn 2017, na fyddai ein setliad datganoli presennol byth yn sefydlog heb ymgysylltiad ar faterion sylfaenol cyfiawnder ac awdurdodaeth.

A gaf fi annog Llywodraeth Cymru i fod mor uchelgeisiol â ninnau ar y meinciau hyn dros Gymru ar y mater penodol hwn? Ailadroddaf yr hyn a ddywedais ddoe: os na wnewch chi ofyn, ni wnewch chi gael. Oes, mae angen sicrhau bod darpar Brif Weinidog y DU, Keir Starmer, yn cadw at ymrwymiadau blaenorol a wnaed gan Lafur eu hunain, ond mae’n rhaid gofyn y cwestiynau ffurfiol i Weinidogion presennol y DU. Darllenais gyda chryn siom yr ateb a roddwyd i gwestiwn ysgrifenedig fy nghyfaill, yr Arglwydd Wigley, yn Nhŷ’r Arglwyddi, a ddatgelodd, yn ôl y Gweinidog, nad yw Llywodraeth Cymru wedi gofyn yn ffurfiol am drosglwyddo pwerau cyfiawnder a phlismona.

Nawr, clywais yr hyn a ddywedodd y Prif Weinidog yma yn y Siambr ddoe, nad yw'n wir nad yw Llywodraeth Cymru wedi bod yn ceisio dylanwadu ar bolisi ar ddatganoli cyfiawnder, a gwn fod trafodaethau ar ddeddfu elfennau o gomisiwn Thomas wedi bod yn mynd rhagddynt, a rhoddodd y Prif Weinidog ddisgrifiad ddoe o rai o’r camau a gymerwyd. Ond gadewch imi ddweud hyn wrth y Cwnsler Cyffredinol heddiw: peidiwch â rhoi rheswm i Weinidogion Ceidwadol yn San Steffan ddweud na wnaed cais ffurfiol am ddatganoli plismona a chyfiawnder. A gadewch imi ofyn i'r Cwnsler Cyffredinol heddiw: ysgrifennwch at Lywodraeth y DU i wneud y cais ffurfiol hwnnw am ddatganoli pwerau dros blismona a chyfiawnder yn llawn, a phan gyhoeddir y llythyr hwnnw yma yng Nghymru, byddaf yn falch iawn o'i gymeradwyo, ac yna, os daw Keir Starmer yn Brif Weinidog nesaf y Deyrnas Unedig, byddwn yn sicrhau ei fod yn cadw at ei air ac yn gwireddu'r cais a wnaed gan y Cwnsler Cyffredinol yn enw Llywodraeth Cymru ac yn enw’r Senedd.

Heb amheuaeth, mae cyfiawnder yn un o sylfeini'r broses o lunio polisi. Mae'n caniatáu i Lywodraethau reoli diogelwch eu pobl. Mae'n hanfodol er mwyn caniatáu i lunwyr polisi ddatblygu'r math o gymunedau y maent yn dymuno eu cael, ac wrth wneud hynny, i fynd i'r afael ag unrhyw broblemau sy'n amharu ar y weledigaeth honno. Heb bwerau dros gyfiawnder, mae rhwyg yn datblygu, lle mae gan Weinidogion Cymru gyfrifoldeb dros feysydd sy’n cysylltu’n uniongyrchol neu’n anuniongyrchol â chyfiawnder a phlismona. Fel y dywedodd yr Arglwydd Thomas yn glir pan gwblhaodd ei waith manwl—ac rydym yn ddiolchgar iddo am ei ymrwymiad i hyn—mae pobl yng Nghymru, meddai, yn cael eu hesgeuluso gan y system yn ei chyflwr presennol.

Nid wyf yn credu y byddai llawer o bobl yn anghytuno, gobeithio, fod y ffordd y mae cyfrifoldebau wedi'u rhannu ar hyn o bryd rhwng San Steffan a Chaerdydd wedi creu cymhlethdod, dryswch ac anghydlyniaeth mewn sawl ffordd ym maes cyfiawnder a phlismona yng Nghymru. Ac nid yn unig ei fod yn gymhleth mewn ffordd fiwrocrataidd; mae'n cymhlethu bywydau pobl ac yn cael effaith andwyol ar fywydau pobl. Mae’n creu anawsterau ymarferol, mae’n effeithio ar fynediad at gyfiawnder, mae’n effeithio’n anghymesur ar fynediad at gyfiawnder i’r rhai sy’n dioddef yn sgil yr anghydraddoldebau sydd mor gyffredin yn ein cymdeithas. Rydym wedi gweld toriadau i gymorth cyfreithiol, mwy o bobl yn cynrychioli eu hunain yn y llys, gorddibyniaeth ar garcharu o gymharu ag adsefydlu, diffyg cyfleusterau i fenywod, a gor-gynrychiolaeth o bobl ddu, Asiaidd ac ethnig leiafrifol o fewn y system cyfiawnder troseddol. Mae’r rhain yn bethau rwyf am ein gweld ni yng Nghymru yn gallu eu datrys. Maent yn ganlyniadau i benderfyniadau a wnaed mewn mannau eraill ond a roddir ar waith yma, boed ein bod yn hoffi hynny ai peidio.

Mae’r Cwnsler Cyffredinol a minnau'n cytuno ar yr egwyddorion sy’n ymwneud â phlismona, yn sicr. Y prynhawn yma, roeddwn yn darllen geiriau’r Cwnsler Cyffredinol ei hun yn gynharach eleni. Mae'n

'rhesymegol, mae'n gwneud synnwyr', meddai am ddatganoli plismona, ac, yn ôl ym mis Chwefror, dywedodd fod pob comisiynydd heddlu a throseddu etholedig, yn cytuno y dylai ddigwydd;

'Rwy'n credu un diwrnod y bydd yn digwydd.'

Wel, gadewch inni weld hyn yn digwydd ynghynt. Dylai fod yr un mor rhwystredig â minnau ynghylch y negeseuon a ddaw gan arweinyddiaeth y Blaid Lafur o dan Keir Starmer. Mae angen inni weld hyn yn digwydd.

Photo of Rhun ap Iorwerth Rhun ap Iorwerth Plaid Cymru 5:17, 21 Mehefin 2023

Dwi'n falch iawn ein bod ni wedi gallu dod â'r ddadl yma ar lawr y Senedd y prynhawn ma. Dwi'n edrych ymlaen at glywed y cyfraniadau o bob ochr y Siambr. Dwi hefyd yn edrych ymlaen, wrth gwrs, i glywed ymateb y Cwnsler Cyffredinol, a dwi wir yn gobeithio y bydd y drafodaeth yma yn sbarduno rhywbeth o fewn Llywodraeth Cymru i fod eisiau cyflymu eu gweithredu ar yr hyn maen nhw'n ei ddweud yn eu maniffestos ac mor aml yn gyhoeddus. Ond gallwn ni ddim gadael i eiriau fod yn eiriau yn unig; y gweithredu sydd yn bwysig. Os ydy pob un wlad arall normal yn y byd sydd efo pwerau deddfu a rheolaeth dros bolisi cyfiawnder a phlismona yn ei chymryd hi'n ganiataol mai felly y dylai hi fod, pa reswm sydd yna i Gymru fod yn wahanol? A faint o ddifrod sy'n digwydd i Gymru a dinasyddion Cymru drwy beidio â chael y pwerau yna? Ystyriwch y ddau gwestiwn yna. Ac onid ydy atebion y ddau gwestiwn sylfaenol yna yn arwain yn naturiol at y casgliad mai datganoli cyfiawnder ydy'r unig ateb synhwyrol? 

Photo of David Rees David Rees Llafur 5:18, 21 Mehefin 2023

Rwyf wedi dethol y gwelliant i'r cynnig. Galwaf ar y Cwnsler Cyffredinol a Gweinidog y Cyfansoddiad i gynnig yn ffurfiol welliant 1, a gyflwynwyd yn enw Lesley Griffiths

Gwelliant 1—Lesley Griffiths

Dileu popeth ar ôl is-bwynt 2(a) a rhoi yn ei le:

y gall sefydlu system gyfreithiol benodol yng Nghymru a gwneud heddluoedd Cymru yn gwbl atebol i'r Senedd fod yn gamau hanfodol i sicrhau bod modd darparu cyfiawnder a phlismona yn well er budd pobl Cymru; a

bod y Comisiwn ar Gyfiawnder yng Nghymru wedi nodi'n glir pam y dylid datganoli pwerau dros gyfiawnder yn llawn a sefydlu awdurdodaeth gyfreithiol yng Nghymru.

Yn galw ar Lywodraeth Cymru i barhau i fynd ar drywydd yr achos dros ddatganoli plismona a chyfiawnder ac i baratoi ar ei gyfer.

Cynigiwyd gwelliant 1.

Photo of Alun Davies Alun Davies Llafur

(Cyfieithwyd)

Rwy'n croesawu cyfraniad arweinydd newydd Plaid Cymru yn fawr, a hoffwn ei longyfarch ar gael ei ethol yr wythnos diwethaf a dymuno pob dymuniad da iddo ar gyfer y dyfodol yn y rôl honno. 

Mae datganoli plismona a chyfiawnder troseddol yn rhywbeth rydym wedi'i drafod yma ar sawl achlysur, ac mae'n bosibl dod o hyd i'r papur sigaréts annelwig o wahaniaeth rhwng meinciau Plaid Cymru a'r meinciau Llafur ar y mater hwn. Yn hytrach na cheisio gwneud hynny, fy nghyngor i fyddai ceisio undod a cheisio cytundeb ar y materion hyn, yn hytrach na cheisio ymraniad, gan fod hwn yn argyfwng. Mae'n argyfwng parhaus yn ein gwlad. Nid cysyniad academaidd na haniaethol mohono, rhywbeth i gyfreithwyr siarad amdano yn hwyr y nos, rhywbeth i anoracs cyfansoddiadol siarad amdano pan fyddant wedi mynd yn brin o bob cysyniad haniaethol arall i sgwrsio yn ei gylch. Mae hwn yn argyfwng sy'n effeithio ar bobl yn y wlad hon heddiw, yfory, yr wythnos nesaf, y mis nesaf, y flwyddyn nesaf, a menywod, rwy'n credu, sy'n dioddef waethaf yn sgil methiant y system hon.

Mae gweinyddu cyfiawnder troseddol a phlismona yng Nghymru wedi torri. Mae wedi'i dorri—yn strwythurol—gan system na chafodd erioed mo'i chynllunio i weithio yng nghyd-destun hunanlywodraeth ddemocrataidd yng Nghymru. Dylem gydnabod hynny. Yr hyn y byddwn i'n ceisio'i wneud, a—. Rwyf wedi clywed y ddadl hon, ac yn aml iawn mae arnaf ofn ein bod yn cael dadleuon diffrwyth iawn ar brynhawn Mercher ynglŷn â'r mater hwn. Nid oes gennyf unrhyw amheuaeth o gwbl y bydd Mark Isherwood yn ymuno â'r ddadl mewn ychydig funudau a bydd yn dyfynnu araith a wnaeth yn 2018 neu 2017 a bydd yn dyfynnu ei araith eto o 2020 lle mae'n rhestru'r troseddau a gyflawnwyd gan bobl o Lannau Mersi neu rywle arall yng ngogledd Cymru. Mae'n iawn ac yn briodol ein bod yn trafod y materion hyn, Mark, ond mae'n rhaid inni gael trafodaeth fwy deallus hefyd.

Os edrychwch ar blismona ar draws y Deyrnas Unedig, er enghraifft, mae wedi'i ddatganoli ym mhob gweinyddiaeth yn y Deyrnas Unedig, ac mae wedi'i ddatganoli mewn dinasoedd yn Lloegr, fel Manceinion a Llundain. Nid oes neb yn awgrymu bod y lleoedd hyn yn ynysoedd o drosedd heb unrhyw berthynas â lleoedd eraill. Nid oes neb yn awgrymu nad oes gan heddluoedd yng Nghymru unrhyw berthynas â heddluoedd dros y ffin nac mewn mannau eraill. Nid oes neb yn awgrymu nad ydym yn siarad â'n gilydd, nad ydym yn gweithio gyda'n gilydd. Nid oes neb yn awgrymu ein bod yn creu rhyw fath o len haearn ar draws ein ffiniau ac yn atal heddweision yma rhag siarad â chydweithwyr mewn mannau eraill. Nid oes neb yn awgrymu'r pethau hyn. Mae angen cydnabod y rhagdybiaethau bwriadol gyfeiliornus a gyflwynir i ddadlau'r achos yn erbyn datganoli am yr hyn ydynt.

Rwy'n credu yma fod y Ceidwadwyr, a rhai pobl o fewn y Blaid Lafur a dweud y gwir, yn camgymryd yn sylfaenol beth mae hyn yn ei olygu. Rwyf am weld Teyrnas Unedig gref ac rwyf am weld Teyrnas Unedig sefydlog, ac mae'n debyg fod y ffurf anghymesur ar ddatganoli a oedd gennym yn y Deyrnas Unedig yn ôl yn y 1990au yn adlewyrchu dymuniadau pobl Cymru'n deg ym 1999, ac rwy'n credu ei bod yn bwysig cydnabod hynny. Ond nid yw'r hyn a adlewyrchai ein barn 25 mlynedd yn ôl yn adlewyrchu ein barn ynghylch strwythur llywodraeth heddiw, ac mae angen i lywodraeth symud ac mae angen i'r cyfansoddiad symud i gydnabod hynny. Yr hyn y mae hynny'n ei olygu yw bod datganoli cymesur, yn sicr ar ynys Prydain rhwng Cymru, yr Alban a gweddill y DU—a Lloegr—yn bwysig o ran strwythur y Deyrnas Unedig a galluogi'r Deyrnas Unedig i gael y llywodraethiant sydd ei angen arnom i gyd.

Mae hwn yn bwynt rwyf am ei wneud i'n cyd-Aelodau Ceidwadol: camgymeriad yw drysu rhwng unoliaetholdeb a chanoliaetholdeb. Pe byddech chi wedi gwrando ar ddadl yn Nhŷ'r Cyffredin beth amser yn ôl, roedd gennych rai o unoliaethwyr ffyrnicaf Gogledd Iwerddon yn dadlau dros ddatganoli plismona a chyfiawnder i Gymru oherwydd eu bod yn cydnabod bod undeb cryf yn undeb lle mae gan bob rhan gyfansoddol o'r undeb hwnnw strwythurau tebyg a phwerau tebyg ar gael iddo, am fod hynny'n creu sefydlogrwydd o fewn yr undeb. Os oes gennych chi'r AS dros Strangford neu lle bynnag yn dadlau dros ddatganoli cyfiawnder a phlismona, gallwch fod yn eithaf sicr nad ydynt yn ei wneud oherwydd bod Sinn Fein yn ei gefnogi hefyd. Gallwch fod yn eithaf sicr hefyd eu bod yn deall pwysigrwydd datganoli'r materion hyn i'r undeb yn y dyfodol.

Yr hyn rwy'n gobeithio y gallwn ei wneud—a hoffwn glywed ymateb y Cwnsler Cyffredinol i hyn—gan fod y Bil Dioddefwyr a Charcharorion ger bron y Senedd yn Llundain ar hyn o bryd: beth yw barn Llywodraeth Cymru ar gynnig cydsyniad deddfwriaethol yma? Mae'n ymddangos i mi y dylid deddfu llawer o gynnwys y Bil hwnnw yma ac y dylai adlewyrchu blaenoriaethau'r lle hwn a Llywodraeth Cymru, ac nid Llywodraeth yn Llundain nad yw'n cydnabod pwysigrwydd y materion hyn i bobl yma yng Nghymru a'r strwythurau sy'n bodoli yng Nghymru er mwyn cyflawni polisi—

Photo of David Rees David Rees Llafur 5:24, 21 Mehefin 2023

(Cyfieithwyd)

Diolch yn fawr, Alun. Gallwch chi orffen nawr.

Photo of Alun Davies Alun Davies Llafur

(Cyfieithwyd)

Fe ddof â fy sylwadau i ben. Felly, er lles y bobl sy'n rhai o'r bobl fwyaf agored i niwed yn y wlad hon, sydd ar hyn o bryd yn cael eu gwasanaethu mor wael gan gyfiawnder troseddol a phlismona, hoffwn ofyn i bob Aelod yn y Siambr bleidleisio dros hyn—i bleidleisio dros hyn oherwydd bydd yn cryfhau'r Deyrnas Unedig, ond bydd hefyd yn dechrau creu cydlyniant o ran polisi, cydlyniant o ran strwythur sy'n golygu y gallwn fynd i weithio ar ran y bobl sydd angen y gwaith hwn yn fwy nag eraill. Diolch.

Photo of Mark Isherwood Mark Isherwood Ceidwadwyr

(Cyfieithwyd)

Arweinydd newydd Plaid Cymru—llongyfarchiadau; yr un hen ddadleuon yn cael eu hailgylchu eto fyth a'r un siarad rhodresgar gan Alun Davies. Felly, fe wnaf innau ailgylchu fy nadleuon i ddangos bod yr alwad hon yn herio realiti. Wrth gwrs, Cymru yw'r unig wlad ddatganoledig o hyd heb ei system gyfreithiol a'i phwerau ei hun dros ei lluoedd heddlu, gan adlewyrchu'r sail resymegol dros hyn. Y ffordd orau o gydlynu materion plismona arbenigol fel gwrthderfysgaeth yw ar lefel y DU. Ymhellach, mae plismona yn yr Alban a Gogledd Iwerddon yn fater datganoledig, ond am resymau'n ymwneud â daearyddiaeth a phoblogaeth, mae'r sefyllfa yng Nghymru yn hollol wahanol. Cyn cyflwyno rheolaeth uniongyrchol ym 1972, yr hen Senedd Stormont oedd â chyfrifoldeb am blismona a chyfiawnder yng Ngogledd Iwerddon, a chadwodd Llywodraethau olynol y DU ymrwymiad i ail-ddatganoli plismona a chyfiawnder pan oedd amgylchiadau'n iawn i wneud hynny. Ymhellach, caiff Prydain a Gogledd Iwerddon eu gwahanu gan ddarn mawr o fôr. Mewn cyferbyniad, mae 48 y cant o bobl yng Nghymru yn byw o fewn 25 milltir i'r ffin â Lloegr, a 90 y cant ohonynt o fewn 50 milltir. Mewn cyferbyniad pellach, dim ond 5 y cant o boblogaeth gyfunol—

Photo of David Rees David Rees Llafur 5:26, 21 Mehefin 2023

(Cyfieithwyd)

Mark, a wnewch chi dderbyn ymyriad?

Photo of Mark Isherwood Mark Isherwood Ceidwadwyr

(Cyfieithwyd)

Ar ôl imi orffen y frawddeg. Dim ond 5 y cant o boblogaeth gyfunol yr Alban a Lloegr sy'n byw o fewn 50 milltir i'r ffin rhwng y gwledydd hynny.

Photo of Mabon ap Gwynfor Mabon ap Gwynfor Plaid Cymru

(Cyfieithwyd)

Er mor ddiddorol yw'r ystadegau, beth yw'r gwahaniaeth rhwng Manceinion, felly, a gweddill Lloegr, a sut mae plismona wedi'i ddatganoli'n fwy ym Manceinion?

Photo of Mark Isherwood Mark Isherwood Ceidwadwyr

(Cyfieithwyd)

Mae gan y maer ym Manceinion, fel mewn mannau eraill, yr un pwerau â chomisiynydd yr heddlu a throseddu. A ydych chi'n galw am ganoli hynny yn Llywodraeth Cymru ac i'n comisiynwyr heddlu a throseddu rhanbarthol gael eu diddymu? Oherwydd dyna sut mae'n swnio. Er gwaethaf hyn, un cyfeiriad yn unig y mae adroddiad Thomas yn ei wneud at fater allweddol troseddolrwydd trawsffiniol, yng nghyd-destun llinellau cyffuriau, a'r unig ateb y mae'n ei gynnig yw cydweithio ar draws pedwar llu Cymru mewn cydweithrediad ag asiantaethau eraill, heb unrhyw gyfeiriad at gydweithio sefydledig â phartneriaid cyfagos ar draws y ffin trosedd a chyfiawnder anweledig â Lloegr. Ac er fy mod wedi gofyn dro ar ôl tro i Weinidogion Llywodraeth Cymru a fyddant yn comisiynu gwaith i unioni'r diffyg hwn, maent bob amser wedi osgoi a dargyfeirio yn enw tystiolaeth a arweinir gan bolisi.

Fel y dysgais pan ymwelais â Titan, Uned Troseddau Cyfundrefnol Rhanbarthol y Gogledd-orllewin, cydweithrediad rhwng Heddlu Gogledd Cymru a phum llu yng ngogledd-orllewin Lloegr, mae holl gynlluniau brys gogledd Cymru yn cael eu gwneud gyda gogledd-orllewin Lloegr. Mae 95 y cant neu fwy o droseddau yng ngogledd Cymru yn lleol neu'n gweithredu ar draws y ffin, o'r dwyrain i'r gorllewin. Nid oes gan Heddlu Gogledd Cymru unrhyw weithgarwch sylweddol yn gweithio ar sail Cymru gyfan ac anwybyddwyd y dystiolaeth a roddwyd i gomisiwn Thomas i raddau helaeth yn adroddiad y comisiwn.

Wrth sôn am ei hadroddiad 'Sicrhau Cyfiawnder i Gymru' y llynedd, disgrifiodd Llywodraeth Cymru bolisi cyfiawnder penodol i Gymru

'yn seiliedig ar atal drwy fynd i’r afael â heriau cymdeithasol ac adsefydlu', a chyferbynnu hyn â dull sy'n canolbwyntio'n fwy ar gosbi, meddai, gan Lywodraeth y DU. Drwy wneud hynny, yn gyfleus iawn, fe anwybyddodd yr holl dystiolaeth i'r gwrthwyneb, pan fo Llywodraeth y DU wedi datgan dro ar ôl tro ei bod yn ffafrio polisi sy'n seiliedig ar atal trwy fynd i'r afael â heriau cymdeithasol ac adsefydlu. Anwybyddodd 'Bapur Gwyn Strategaeth Carchardai' Gweinyddiaeth Gyfiawnder y DU ar adsefydlu troseddwyr a lleihau troseddu, ei strategaeth ddioddefwyr i gysoni cefnogaeth i ddioddefwyr â natur newidiol troseddau, a'i gynllun datrys problemau gwerth £300 miliwn dros dair blynedd i gynorthwyo pob cyngor ledled Cymru a Lloegr i ddal ac atal troseddu ieuenctid yn gynharach nag erioed, a helpu i atal y plant a'r bobl ifanc hyn rhag bwrw ymlaen i droseddu pellach, mwy difrifol.

Ar ben hynny, Llywodraeth y DU a gyhoeddodd strategaeth troseddwyr benywaidd i ddargyfeirio troseddwyr benywaidd bregus i ffwrdd o ddedfrydau byr o garchar lle bynnag y bo modd, buddsoddi mewn gwasanaethau cymunedol a threialu pum canolfan breswyl i fenywod, gan gynnwys un yng Nghymru. Fodd bynnag, y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol yma a ysgrifennodd wedyn at yr Aelodau, gan ddweud ei bod wedi bod yn gweithio'n agos gyda Gweinyddiaeth Gyfiawnder y DU ac yn datgan ei bod wedi cyhoeddi y byddai un o'r canolfannau hyn ger Abertawe yn ne Cymru. Wrth gwrs, fe wrthododd pwyllgor cynllunio Abertawe hyn wedyn.

Mae pwerau comisiynwyr heddlu a throseddu gan feiri etholedig Llundain, Manceinion Fwyaf a Gorllewin Swydd Efrog, a dylent aros gyda chomisiynwyr heddlu a throseddu yng Nghymru a pheidio â chael eu canoli yn Llywodraeth Cymru. Wrth gwrs, mae Llywodraeth y DU yn cydnabod bod datganoli wedi newid cyd-destun deddfwriaethol a pholisi plismona a chyfiawnder troseddol yng Nghymru, ac mae eisoes wedi sefydlu math o ddatganoli gweinyddol drwy swyddfeydd, unedau neu gyfarwyddiaethau Cymreig yn seiliedig ar gydweithrediad, gan gynnwys Gwasanaeth Carchardai a Phrawf EF yng Nghymru, y Bwrdd Cyfiawnder Ieuenctid yng Nghymru a Gwasanaeth Llysoedd a Thribiwnlysoedd EF Cymru. Nid oes a wnelo datganoli neu beidio â datganoli â pholisïau a phersonoliaethau dros dro gwahanol lywodraethau ar bwynt penodol mewn amser. Mae polisïau pleidiau a pholisïau, personoliaethau a phleidiau llywodraeth mewn unrhyw ardal ddaearyddol yn newid dros amser.

Photo of David Rees David Rees Llafur 5:30, 21 Mehefin 2023

(Cyfieithwyd)

Mark, gorffennwch nawr, os gwelwch yn dda.

Photo of Mark Isherwood Mark Isherwood Ceidwadwyr

(Cyfieithwyd)

Fe ddof i ben. Ac ni ddylid caniatáu i ddymuniad Plaid Cymru i rannu ac ansefydlogi, nac awydd aflwyddiannus a rheolaethol Llywodraeth Lafur Cymru i fachu mwy fyth o bŵer, dynnu ein sylw oddi wrth wir anghenion Prydeinwyr ar ddwy ochr y ffin rhwng dwyrain a gorllewin, yng Nghymru a Lloegr.

Photo of Peredur Owen Griffiths Peredur Owen Griffiths Plaid Cymru

(Cyfieithwyd)

Nid afreoleidd-dra cyfansoddiadol yn unig yw sefyllfa anarferol Cymru fel cenedl ddatganoledig heb system gyfreithiol ei hun; mae iddo ganlyniadau dwys a niweidiol i ansawdd cyfiawnder a phlismona. Mae'r gost o fod ynghlwm wrth system farnwrol Cymru a Lloegr, sy'n canolbwyntio'n anochel ar wneud penderfyniadau yn San Steffan, wedi'i dangos yn glir dros y 13 mlynedd diwethaf o gyni Torïaidd.

Gadewch inni ddechrau gyda mynediad at gyfiawnder, sef un o'r materion allweddol a gafodd sylw yng nghomisiwn Thomas. Mae toriadau i gyllideb yr adran gyfiawnder yn Whitehall wedi arwain at leihad trychinebus yn y ddarpariaeth o gymorth cyfreithiol ar draws Cymru a Lloegr. Yn wir, mae Cymdeithas y Gyfraith wedi mynd â'r Llywodraeth i'r llys yn ddiweddar am fethu cynnal argymhelliad yr Adolygiad Annibynnol o Gymorth Cyfreithiol Troseddol i gynyddu ffioedd cymorth cyfreithiol o leiaf 15 y cant. Er enghraifft, rhwng 2012 a 2022, roedd nifer y swyddogion a oedd yn darparu cymorth ymgyfreitha yng Nghymru wedi gostwng o 175 i 106; o 180 i 122 ar gyfer eiriolwyr; o 248 i 160 ar gyfer cwmnïau cyfreithwyr; ac o 54 i 29 ar gyfer sefydliadau di-elw. Caiff y sefyllfa ei gwaethygu gan y ffaith bod y gweithlu cyfreithiol yng Nghymru hefyd yn un sy'n heneiddio. O'r herwydd, mae'n anochel y byddwn yn gweld mwy o grebachu yn y ddarpariaeth o wasanaethau cyfreithiol dros y blynyddoedd i ddod. Yng ngogledd Cymru, mae 48 y cant o gyfreithwyr ar ddyletswydd droseddol dros 50 oed; 49 y cant yn ne Cymru, 62 y cant yng ngorllewin Cymru a 64 y cant yng nghanolbarth Cymru.

Canlyniad arall i doriadau i'r gyllideb gyfiawnder yn San Steffan fu ymddangosiad yr anialwch cyngor fel y'i gelwir—ardaloedd lle na cheir fawr o ddarpariaeth canolfannau cyngor cyfreithiol ar faterion fel gofal cymunedol, lles, addysg a mewnfudo. Yn hyn o beth, mae tirwedd gwasanaethau cyfreithiol yng Nghymru yn arbennig o ddiffrwyth. Mae ffigurau diweddaraf Cymdeithas y Gyfraith yn dangos nad oes gan 18 o'r 22 awdurdod lleol yng Nghymru unrhyw ganolfan cymorth cyfreithiol ar gyfer gofal cymunedol; nid oes gan 20 o'r 22 ganolfan cymorth cyfreithiol ar gyfer addysg, ac nid oes gan 21 o'r 22 ganolfan cymorth cyfreithiol ar gyfer lles. O ystyried y ffaith bod canolfannau o'r fath yn aml yn achubiaeth i aelwydydd tlotach y byddai cyngor cyfreithiol yn rhy ddrud iddynt fel arall, mae anialwch gwirioneddol Cymru yn hyn o beth yn creu perygl o ymgorffori anghydraddoldebau presennol o fewn y system gyfiawnder.

Mae effaith cyni ar blismona wedi bod yn ddifrifol hefyd. Nid yw nifer y swyddogion heddlu cyfwerth ag amser llawn yng Nghymru ond newydd wella i'r lefel roedd arni yn 2010, ar ôl blynyddoedd o danariannu. Yn y cyfamser, mae nifer swyddogion cymorth cymunedol yr heddlu yng Nghymru a Lloegr ar ei lefel isaf ers 2006. Dylem ystyried hefyd i ba raddau y mae penderfyniadau yn San Steffan yn gosod pwysau enfawr ar gyllidebau heddluoedd. Mae'r pedwar heddlu yng Nghymru yn gorfod gwneud arbedion effeithlonrwydd dros y blynyddoedd nesaf, gyda Heddlu De Cymru—

Photo of Peredur Owen Griffiths Peredur Owen Griffiths Plaid Cymru

(Cyfieithwyd)

Gadewch imi orffen y frawddeg hon. Mae'r holl heddluoedd yng Nghymru yn gorfod gwneud arbedion effeithlonrwydd dros y blynyddoedd nesaf, gyda Heddlu De Cymru ar hyn o bryd yn wynebu diffyg o £20 miliwn yn ei gyllideb. Ie, Mark.

Photo of Mark Isherwood Mark Isherwood Ceidwadwyr

(Cyfieithwyd)

A wnewch chi gydnabod y ffaith bod cyllideb cyni Alistair Darling yng ngwanwyn 2010 wedi cyflwyno toriadau i'r heddlu a barodd tan 2015, am iddo eu dyddio hyd at 2015, a bod cyllidebau heddlu wedi bod yn codi ers 2015?

Photo of Peredur Owen Griffiths Peredur Owen Griffiths Plaid Cymru

(Cyfieithwyd)

Ond Llafur a Thori ydyw: yr un hen stori, felly, dyna ni.

Mae elfen praesept yr heddlu o drethi cyngor hefyd wedi cynyddu'n sylweddol eleni er mwyn gwrthweithio toriadau i gyllid canolog. Yng Ngwent, mae'n 6.78 y cant, ac yn Nyfed-Powys, 7.75 y cant. Felly, mae gennym senario cywilyddus lle mae pobl Cymru yn gorfod rhoi mwy o'u harian prin yng nghanol argyfwng costau byw i wneud iawn am ganoli penderfyniadau gwario yn nwylo rhai sydd ag obsesiwn am ideoleg cyni yn San Steffan. Dangosodd arolwg diweddar hefyd fod 97 y cant o swyddogion heddlu gogledd Cymru yn credu bod eu triniaeth gan y Llywodraeth yn ddiweddar, yn enwedig mewn perthynas â chyllid, wedi niweidio eu morâl.

Efallai na ddylem gael ein synnu gan y ffordd y mae'r Torïaid yn diystyru gwerth cyfiawnder. Wedi'r cyfan, mae plaid cyfraith a threfn fel y mae'n galw ei hun wedi gwneud torri rheolau yn modus operandi iddi hi ei hun yn ddiweddar. Ond mae'n annerbyniol fod pobl Cymru'n cael eu gorfodi i ddioddef safonau sy'n dirywio oherwydd y trefniadau cyfansoddiadol ideolegol sy'n bodoli yma ar hyn o bryd mewn perthynas â chyfiawnder a phlismona. Gallwn wneud yn well, ac rwy'n hyderus o hynny, os cawn gyfle. Diolch yn fawr.

Photo of Mike Hedges Mike Hedges Llafur 5:35, 21 Mehefin 2023

(Cyfieithwyd)

Diolch yn fawr, Ddirprwy Lywydd. Rydym yn cael y trafodaethau hyn yn eithaf rheolaidd am ddatganoli plismona a'r system cyfiawnder troseddol. Rwy'n gwybod, oherwydd fe arweiniais rai ohonynt. Ym Mhrydain, rydym wedi cael datganoli tameidiog, ond yn UDA, yr Almaen, a'r rhan fwyaf o wledydd eraill, mae meysydd cyfrifoldeb naill ai'n cael eu datganoli neu eu cadw'n ganolog. Er enghraifft, yn UDA, mae gan California ac Efrog Newydd yr un meysydd cyfrifoldeb â Montana a New Jersey. Mae gennym ddatganoli anghymesur, ac fel y mae Sbaen wedi'i ddarganfod, mae hynny'n arwain at broblemau. Gyda datganoli, mae gennym y ddwy eithafiaeth: Plaid Cymru'n credu y gallant ennill mwy a mwy o bwerau tuag at ymwahanu; a'r gwrth-ddatganolwyr, yn bennaf yn y Blaid Geidwadol, yn credu y dylid gwrthwynebu pob cynnig ar ddatganoli pellach.

Mae'n rhaid gwneud achos dros ddatganoli pob pŵer ychwanegol, sy'n golygu bod y pwerau sydd wedi'u datganoli i Gymru, yr Alban, Gogledd Iwerddon a meiri Lloegr yn amrywio'n sylweddol. Mae plismona wedi'i ddatganoli i'r Alban a Gogledd Iwerddon, a dim ond edrych ar hanes Gogledd Iwerddon sy'n rhaid inni ei wneud i sylweddoli bod hwnnw'n gam mawr iawn, i ddatganoli plismona i Ogledd Iwerddon. Cymru yw'r eithriad. Ym Manceinion Fwyaf a Gorllewin Swydd Efrog, mae pwerau'r comisiynydd heddlu a throseddu wedi cael eu cyfuno yn rôl y maer. Pam y dylai'r Alban, Gogledd Iwerddon, Manceinion Fwyaf a Gorllewin Swydd Efrog gael plismona wedi'i ddatganoli, ac nid Cymru?

Mae llawer o'r ysgogiadau sy'n effeithio ar lefelau troseddu eisoes wedi'u datganoli i Gymru: diogelwch cymunedol, addysg, hyfforddiant, swyddi, gwasanaeth iechyd meddwl, triniaeth alcohol a chyffuriau, tai, cymunedau iach a llawer mwy—yn ogystal â gwasanaethau eraill. Mae mynd i'r afael â throseddu a lleihau troseddu ac aildroseddu yn golygu bod angen i'r heddlu weithio gyda gwasanaethau cyhoeddus eraill, sydd eisoes yn gweithredu ar wahanol lefelau ledled Cymru. Er enghraifft, mae angen ymyrraeth yr heddlu i gefnogi'r rhai â chyflyrau iechyd meddwl, cyn iddynt gyrraedd pwynt argyfwng ac ar ôl hynny, a phan fyddant wedi mynd i mewn i'r system cyfiawnder troseddol mae hynny'n aml yn golygu gweithio gyda GIG Cymru a byrddau iechyd lleol. Pe bai pwerau plismona wedi'u datganoli, byddai'n caniatáu llawer mwy o gyswllt rhwng y ddau wasanaeth yn lleol a chan Weinidogion a gweision sifil ar lefel strategol yng Nghymru, yn hytrach na rhwng Cymru a San Steffan.

Mae potensial ar gyfer model Cymreig llwyddiannus, a all adeiladu ar gryfder datganoli heb ein torri i ffwrdd o'r Deyrnas Unedig. Nid wyf yn credu y dylai datganoli'r heddlu gynnwys yr Asiantaeth Troseddu Cenedlaethol, diogelwch cenedlaethol a gwrthderfysgaeth; dylent barhau ar lefel Brydeinig. Yn amlwg, mae angen i gydweithredu mewn plismona ymestyn nid yn unig i ynysoedd Prydain, ond hefyd i Ewrop a thu hwnt. Gwyddom nad yw trosedd a therfysgaeth yn cydnabod ffiniau, ac mae angen mesurau cydlynol arnom i sicrhau na all troseddwyr osgoi cyhuddiadau drwy ffoi dramor.

Mae Llywodraeth Cymru wedi dangos eu cefnogaeth drwy fuddsoddi mewn swyddogion cymorth cymunedol yr heddlu ychwanegol, ac mae llawer ohonom yn cydnabod y gwaith da iawn y mae'r swyddogion cymorth cymunedol hyn yn ei wneud yn ein cymunedau. Yn amlwg, mae angen eithrio diogelwch cenedlaethol, fel y dywedais: mae angen gwneud ysbïo a therfysgaeth ar sail Brydeinig fan lleiaf. Mae angen i'r Asiantaeth Troseddu Cenedlaethol, asiantaeth sy'n ymladd troseddau, gyfeirio pwysau llawn y gyfraith at dorri nifer y troseddau difrifol a chyfundrefnol. Yr hyn y mae'n ei adael yw'r plismona o ddydd i ddydd a gyflawnir gan bedwar heddlu Cymru. Nid yw heddluoedd yn gweithio ar eu pen eu hunain. Maent yn gweithio'n agos gyda'r gwasanaethau tân ac ambiwlans, sydd ill dau wedi'u datganoli. Pan fyddwch yn ffonio 999, ni fydd neb yn gofyn i chi a ydych am gael gwasanaeth datganoledig neu heb ei ddatganoli.

Dadl arall o blaid datganoli plismona yw'r gallu i gysylltu plismona'n well â gwasanaethau datganoledig eraill, megis cymorth i ddioddefwyr, cam-drin domestig a'r gwasanaeth iechyd. Gyda phlismona wedi'i ddatganoli i'r Alban a Gogledd Iwerddon, mae'n anghyson nad yw wedi'i ddatganoli yng Nghymru. Wrth edrych ar gyfandir Ewrop a Gogledd America, mae Cymru'n ymddangos fel eithriad ar draws y rhan fwyaf o'r byd democrataidd. Heblaw am reoli diogelwch cenedlaethol a throseddau difrifol, mae plismona'n cael ei gyflawni gan heddluoedd rhanbarthol neu leol. Mae gorfodi'r gyfraith yn yr Almaen yn digwydd o fewn yr 16 talaith ffederal. Mae plismona yn UDA yn digwydd drwy asiantaethau ffederal, megis y Swyddfa Ymchwilio Ffederal, FBI, sy'n gyfarwydd i bobl sy'n gwylio rhaglenni teledu Americanaidd, ond mae asiantaethau taleithiol fel patrol priffyrdd a phlismona lleol yn cael eu gwneud yn lleol. Yr hyn sydd gan y rhain yn gyffredin yw bod plismona lleol yn lleol, ac ymdrinnir â throseddau mawr a diogelwch cenedlaethol ar lefel genedlaethol.

Credaf mai'r ffordd ymlaen yw datganoli'r rhan fwyaf o blismona i'r Senedd, ond i gadw Asiantaeth Troseddu Cenedlaethol y DU a'r gwasanaethau diogelwch cenedlaethol yn ganolog. Cofiwch fod dinasoedd mawr Prydain wedi plismona eu hunain hyd at 1960. Roedd gennym bwyllgorau'r heddlu—roeddent hwy'n cael ei wneud. Pan gawsant eu gwladoli gan y Llywodraeth Geidwadol yn y 1950au, cafodd rheolaeth pwyllgorau heddlu lleol ei throsglwyddo i'r Swyddfa Gartref, a olygodd ein bod wedi colli llawer iawn o reolaeth leol. Ac rwy'n gwybod am awdurdodau heddlu—roeddwn i'n gwasanaethu ar un—ond nid oeddent yn agos at fod mor effeithiol â phwyllgorau'r heddlu.

Dylem adfer yr hawl i blismona ein hunain a dychwelyd plismona lleol i Lywodraeth Cymru. Os gallant ei wneud yng Ngogledd Iwerddon, gyda'r hanes y maent wedi'i weld yng Ngogledd Iwerddon, ac anghydfodau a phobl yn saethu at yr heddlu, ac ati, am resymau gwleidyddol, nid oes unrhyw reswm pam na allwn ei gael yng Nghymru. 

Photo of Rhys ab Owen Rhys ab Owen Plaid Cymru 5:41, 21 Mehefin 2023

Dwi o blaid datganoli cyfiawnder. Dwi'n grediniol y bydd yn gwella'r system gyfiawnder i bobl yng Nghymru. Dyna oedd barn bendant y Comisiwn ar Gyfiawnder yng Nghymru. Roedd yr Arglwydd Thomas yn erbyn galw'r comisiwn yn 'gomisiwn Thomas', oherwydd roedd e eisiau pwysleisio arbenigedd yr holl gomisiynwyr. Roedd y comisiwn yn ffodus iawn i gael ei gadeirio gan y cyn brif ustus, ond roedd y comisiwn hefyd yn cynnwys arbenigwyr rhyngwladol ym maes cyfraith gyfansoddiadol, carchardai, y gwasanaeth prawf, y proffesiwn cyfreithiol a phlismona. Cafwyd arbenigedd hefyd wrth ddrafftio'r adroddiad oddi wrth arbenigwyr ym maes dioddefwyr a hawliau dynol. Doedd y comisiynwyr ddim yn aelodau typical o fyrddau yng Nghymru. Doedden nhw ddim ychwaith yn ceisio gwthio rhyw agenda penodol. Doedden nhw ddim yn mouthpiece i Lywodraeth Cymru. Mae'r adroddiad yn feirniadol iawn o Lywodraeth Cymru mewn sawl man. Doedd dim cymhelliad ideolegol gyda'r comisiwn yma. Nid comisiwn o genedlaetholwyr oedd y rhain o gwbl. 

Fe wnaeth y comisiwn cyfiawnder argymell datganoli wedi iddyn nhw bwyso a mesur yn ofalus y dystiolaeth yn fanwl: 205 darn o dystiolaeth ysgrifenedig, 46 o sesiynau tystiolaeth lafar, ac 87 o sesiynau ymgysylltu; adroddiad gan arbenigwyr, wedi'i seilio ar dystiolaeth fanwl. Mae'n anhygoel, felly, fod y blaid Dorïaidd, a chymaint o fewn grŵp Llafur San Steffan, yn fodlon diystyru’r adroddiad. 

Photo of Rhys ab Owen Rhys ab Owen Plaid Cymru 5:42, 21 Mehefin 2023

(Cyfieithwyd)

Mae'n amlwg nad yw'r Farwnes Bloomfield, yn ei hateb i'r Arglwydd Wigley yn dweud na chafwyd unrhyw achos darbwyllol sy'n dangos y byddai cyfiawnder yn gwella o gael ei ddatganoli i Gymru, wedi darllen yr adroddiad o gwbl. 

Photo of Rhys ab Owen Rhys ab Owen Plaid Cymru

Maen nhw'n diystyru datganoli ar sail ideolegol, sy'n rhyfedd iawn, oherwydd mae Lord Hunt yn dweud, yn 1990, y gwnaeth e a Ken Clarke gytuno y byddai plismona yn cael ei ddatganoli i Swyddfa Cymru bryd hynny, ond ei fod e wedi cael ei rwystro gan bureaucracy yn Whitehall. Roedd ymateb Sir Robert Buckland yn dweud y cyfan wrth iddo dderbyn yr adroddiad—dim dadleuon cryf yn erbyn, jest bod awdurdod Cymru a Lloegr wedi gweithio ers canrifoedd, a dyna ni, i barhau. Wel, fel rŷn ni wedi clywed yn barod, dyw hynny jest ddim yn wir. 

Fel dywedodd Alun Davies a Mike Hedges, dwi'n methu gweld rhesymeg unrhyw unoliaethwr sy'n proffesu o fod o blaid datganoli i wrthwynebu datganoli cyfiawnder. Byddai'n creu system gymesur ledled Prydain. Dylai hynny arwain at drefn datganoli gliriach, ac arwain at lai o gecru rhwng llywodraethau, a byddai o gymorth i ddelio â phroblemau'r jagged edge, ac yn llawer haws i egluro egwyddorion ar sail gweinyddu cyfiawnder ledled y Deyrnas Unedig. Dyw'r system bresennol jest ddim yn gwneud sens. 

Ac rŷn ni'n gweld y problemau hynny. Rŷn ni'n gweld y diffyg atebolrwydd. Er enghraifft, dim ond traean o gyllideb yr heddlu yng Nghymru sy'n dod o San Steffan. Daw'r gweddill i gyd o Gymru. Ac yn 2017-18, Llywodraeth Cymru ac awdurdodau lleol oedd yn gyfrifol am bron i 40 y cant o gyllideb y system gyfiawnder yng Nghymru, a hynny ddim yn cynnwys gwariant ar Wasanaeth Cynghori a Chynorthwyo Llys i Blant a Theuluoedd Cymru o fewn cyfraith deuluol, ddim yn cynnwys timau troseddwyr ifanc, nac addysg a gofal cymdeithasol mewn carchardai yng Nghymru. Mae'r diffyg atebolrwydd yn glir i'r gwariant sylweddol yma. 

Photo of Rhys ab Owen Rhys ab Owen Plaid Cymru 5:44, 21 Mehefin 2023

(Cyfieithwyd)

Rwy'n cofio swyddogion Whitehall yn herio'r honiad mai Cymru oedd â'r boblogaeth carchardai fwyaf fesul y pen yng ngorllewin Ewrop. Pan ofynnwyd iddynt gefnogi eu honiad, fe wnaethant ddweud bod Guernsey yn waeth. Nawr, gyda phob parch i Guernsey, mae ei phoblogaeth yn llai na phoblogaeth Ynys Môn, ac mae'n anodd iawn cymharu nifer y boblogaeth carchardai fesul 100,000 ar ynys sydd ond â phoblogaeth o 64,000. Y gwir amdani, pan ffurfir polisi yn Whitehall, yw nad yw Cymru hyd yn oed ar y radar, heb sôn am y ffaith bod gan Gymru ei setliad datganoli ei hun. Dylem roi map o Gymru wrth fynedfa'r Weinyddiaeth Gyfiawnder i'w hatgoffa am ein bodolaeth.

Rwy'n cytuno â'r Prif Weinidog y bydd datganoli prawf a chyfiawnder ieuenctid yn gam cyntaf cyffrous, ond gwrthodwyd datganoli cyfiawnder yn dameidiog gan adroddiad y Comisiwn ar Gyfiawnder yng Nghymru; dim ond symud y rhwyg ychydig i'r ochr a wnâi hynny. Rwy'n annog fy nghyd-Aelodau Ceidwadol a'r rhai o fewn y Blaid Lafur yn Senedd y DU i ddarllen yr adroddiad, i roi ideoleg ddall i'r naill ochr ac i edrych yn ofalus ar y dystiolaeth. Mae'r dystiolaeth yn dangos yn glir fod angen datganoli cyfiawnder, ac mae'n fater o pryd, nid os. 

Photo of Rhys ab Owen Rhys ab Owen Plaid Cymru 5:46, 21 Mehefin 2023

Gadewch inni ddangos yn glir heddiw i San Steffan, i lywodraeth Lafur yn y dyfodol, o bosib, mai barn mwyafrif mawr y Senedd hon yw y dylid datganoli cyfiawnder. Diolch yn fawr. 

Photo of Heledd Fychan Heledd Fychan Plaid Cymru

Diolch i bawb sydd wedi cyfrannu hyd yma. I'r rhai ohonom ni sydd wedi gwneud y dadleuon o ran pa mor angenrheidiol yw hyn, mae'n un peth ein bod ni'n dweud hyn dro ar ôl tro; mae'n adeg rŵan i weithredu. A dyna oedd her Rhun: sut ydym ni'n sicrhau nad geiriau gwag mo'r rhain bellach? Oherwydd y bobl sydd yn dioddef pan does gennym ni ddim mo'r grym yma yng Nghymru ydy'n cymunedau ni, a'n rheidrwydd ni yma yn y Senedd ydy sicrhau'r gorau i'r cymunedau hynny.

Mi glywsom ni gan Peredur effaith polisïau llymder ar yr heddlu yn benodol. Rydyn ni hefyd yn gwybod, o ran polisïau llymder, y straen aruthrol mae hyn wedi'i roi ar yr heddlu'n benodol—y toriadau i wasanaethau iechyd, ac yn arbennig gwasanaethau iechyd meddwl, er enghraifft—a faint o amser yr heddlu a PCSOs sy'n mynd i ymdrin efo achosion gan fod y gwasanaethau angenrheidiol yna ddim ar gael. 

Photo of Heledd Fychan Heledd Fychan Plaid Cymru 5:47, 21 Mehefin 2023

(Cyfieithwyd)

O ddydd i ddydd, rwy'n gweld yn y dref lle rwy'n byw, Pontypridd, y gwaith gwych sy'n cael ei wneud gan swyddogion yr heddlu a swyddogion cymorth cymunedol y heddlu i wneud ein tref yn lle gwell i fyw, wrth iddynt fynd y tu hwnt i'r galw i helpu'r gymuned trwy nifer o fentrau, ond yn yr un modd rwy'n gwybod eu bod dan bwysau, ac o'i roi'n syml, mae'n rhaid iddynt geisio llenwi'r bylchau sy'n cael eu gadael ar ôl gan wasanaethau fel clybiau ieuenctid. Maent yn treulio cymaint o amser oherwydd eu bod yn ceisio gweithio gyda system nad yw'n gweithio yn sylfaenol.

Gwelwn y dirywiad mewn cyfraddau troseddu fel symptom o hyn: cyfanswm troseddau a gofnodwyd yng Nghymru ddiwedd mis Rhagfyr 2022 oedd 275,233, i fyny bron 25,000 o'r flwyddyn flaenorol. Mae hyn yn golygu bod cyfradd y troseddau yng Nghymru ar hyn o bryd yn 88.6 fesul 1,000 o bobl—y lefel uchaf ers i'r Swyddfa Ystadegau Gwladol gasglu data am y tro cyntaf yn 2015. Mae'n amlwg fod hyn yn rhan o duedd fwy hirdymor. Mae cyfraddau troseddu wedi codi bob blwyddyn yng Nghymru ers 2013, ac eithrio 2020, ac ar wahân i fyrgleriaethau a throseddau sy'n gysylltiedig â chyffuriau, bu cynnydd ym mhob categori troseddol yng Nghymru dros y flwyddyn ddiwethaf, gyda chynnydd sylweddol mewn lladradau, sef 33 y cant, dwyn beiciau ar 19 y cant, a dwyn o siopau ar 31 y cant, yn fwyaf arbennig.

Yn anecdotaidd, rwy'n gwybod, o siarad â swyddogion heddlu a swyddogion cymorth cymunedol yr heddlu fod y cysylltiad rhwng yr argyfwng costau byw a'r ystadegau hynny yn rhywbeth sy'n peri pryder enfawr. Mae'r ffaith ein bod ni'n troseddoli pobl am na allant fforddio pethau sylfaenol fel bwyd yn bryder nawr. Mae'r ffaith eu bod yn cael eu troseddoli am rai o'r penderfyniadau gwleidyddol sydd wedi arwain at y sefyllfa honno yn rhywbeth y dylem fyfyrio arno. Mae cyfradd troseddau treisgar yng Nghymru hefyd yn uwch na chyfartaledd y DU, sef 37.7 y cant fesul 1,000 o bobl, o'i gymharu â 35.8 yn flaenorol.

Ar y cam hwn, mae'n werth myfyrio ar y sefyllfa yn yr Alban, lle mae cyfiawnder a phlismona wedi'u datganoli'n llawn. Dros y degawd diwethaf, mae troseddau a gofnodwyd yn yr Alban wedi gostwng at ei gilydd, ac ar hyn o bryd mae ar ei lefel isaf ers 1974. Ar ben hynny, roedd y gyfradd troseddu yn yr Alban ddiwedd mis Rhagfyr y llynedd oddeutu 52 fesul 1,000 o bobl. Mae'n werth deall ac archwilio ymhellach sut y gall gwahanol ddulliau gweithredu wneud gwahaniaeth, a sicrhau, pan fydd gennym y pwerau yma yng Nghymru—oherwydd rwy'n argyhoeddedig mai mater o pan fyddant gennym ydyw, yn hytrach nag os—bydd ein dull gweithredu yn un pwrpasol ar gyfer yr heriau sy'n ein hwynebu. Wedi'r cyfan, mae gennym system cyfiawnder troseddol sy'n gwneud cam â gormod o bobl. Mae gormod o Lywodraethau'r DU wedi ffafrio carcharu llawdrwm yn hytrach nag adsefydlu, sydd wedi'i bwysoli'n anghymesur yn erbyn rhai o'r bobl fwyaf agored i niwed sy'n byw yma yng Nghymru heddiw.

Ym mis Rhagfyr y llynedd, roedd y gyfran o'r boblogaeth yng Nghymru a oedd yn y carchar yn 5,154, neu 165.9 fesul 100,000 o boblogaeth Cymru. Mae'n un o'r cyfraddau uchaf yn Ewrop. Rydym yn gweld bod ein carchardai dan ormod o bwysau. Os edrychwn ar garchar Caerdydd, er enghraifft, mae'n orlawn: 138 y cant; Abertawe, 155 y cant. Ddeng mlynedd ar hugain ar ôl llofruddiaeth Stephen Lawrence, a ddatgelodd gymaint o hiliaeth sefydliadol a geid o fewn yr heddlu, gwelwn broblemau enfawr, gyda 27 y cant o garcharorion yng Nghymru a Lloegr yn 2022 yn nodi eu bod yn lleiafrifol ethnig, o'i gymharu â 13 y cant o'r boblogaeth gyffredinol. Rydym wedi gweld honiadau o gasineb at fenywod a hiliaeth yn Heddlu Gwent nad ydynt o bell ffordd yn achosion ynysig nac eithriadol ledled Cymru a Lloegr yn anffodus. Gallwn wneud cymaint yn well yma yng Nghymru—system sy'n gweithio i bobl ac sy'n dod o hyd i atebion. Ni allwn ganiatáu i Lywodraeth Geidwadol na Llywodraeth Lafur, os daw un ar ôl yr etholiad nesaf, barhau i wneud cam â'n cymunedau. Rwy'n gobeithio y gallwn weithio gyda'n gilydd fel Senedd nawr i fynnu'r pwerau hyn yn llawn.

Photo of Joyce Watson Joyce Watson Llafur 5:51, 21 Mehefin 2023

(Cyfieithwyd)

Rwyf am gefnogi'r egwyddor y dylid datganoli pwerau ar gyfiawnder a phlismona i Gymru. Mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i fynd ar drywydd yr achos hwnnw a pharatoi ar gyfer datganoli'r heddlu a chyfiawnder.

Mae pawb ohonom yma wedi gweld canlyniadau 13 mlynedd hir o fethiant Torïaidd—hyd yn oed ar y fainc honno, ni allant fod yn ddall i hynny. Maent wedi gweld esgeulustod, cyni, anghydraddoldeb, annhegwch, a system gyfreithiol sydd wedi torri o ganlyniad i'w polisïau. System aflwyddiannus, lle nad oes ond 1.3 y cant o achosion o drais rhywiol yn cael eu herlyn bellach; system doredig sydd wedi creu sgandalau fel Hillsborough, a brwydr 27 mlynedd dros gyfiawnder oherwydd absenoldeb cymorth cyfreithiol i gefnogi teuluoedd a dioddefwyr y drasiedi honno wrth iddynt geisio sicrhau llais iddynt eu hunain yn y system gyfiawnder, a'u galwad nawr am gyfraith Hillsborough, a hynny'n gwbl briodol.

Yn yr 11 mlynedd ers Deddf Cymorth Cyfreithiol, Dedfrydu a Chosbi Troseddwyr 2012, rydym wedi gweld system gyfreithiol ddwy haen yn datblygu, gyda thorri cymorth cyfreithiol, ac amddifadu llawer o bobl Cymru o gyfiawnder. Mae mynediad at gyfiawnder a'r hawl i gyngor, cynrychiolaeth a chefnogaeth yn hawl ddynol sylfaenol. Mae'r cysylltiad rhwng cyfiawnder, mynediad at gyfiawnder a'n gwasanaethau cyhoeddus craidd yn allweddol i fynd i'r afael â thlodi, anfantais gymdeithasol ac anghydraddoldeb, a soniwyd am hynny nawr. Canfu comisiwn Thomas—mae'n ddrwg gennyf am ei alw'n gomisiwn Thomas—fod gwariant y pen ar gymorth cyfreithiol troseddol yn £11.50 yng Nghymru, o'i gymharu â £15 y pen yn Lloegr. Felly, pe bai'n cael ei ddatganoli a'n bod yn cael ein cyfran deg o gyllid, rwy'n cytuno'n llwyr y gallem ariannu cymorth cyfreithiol yn well. Byddem yn creu ein gwasanaeth cymorth a chyngor cyfreithiol Cymreig ein hunain, i wasanaethu pobl Cymru a darparu'r mynediad at gyfiawnder rydym i gyd yn credu ynddo.

Mae unigolion sy'n wynebu erlyniad troseddol a charchar yn ofni y gallai cost ariannol amddiffyn eu hunain eu gwneud yn fethdalwyr, hyd yn oed os ydynt yn llwyddiannus. Gall hyn olygu bod pobl—ac mae wedi golygu bod pobl—yn pledio'n euog i droseddau nad ydynt wedi'u cyflawni er mwyn diogelu eu cartrefi a'u hasedau ar gyfer gweddill eu teulu. Mewn achosion o drais rhywiol, mae'r amser cymedrig rhwng trosedd a chwblhau achos bellach dros ddwy flynedd a hanner, gyda dim ond 1.3 y cant o achosion yn cael eu herlyn. Mae'r oedi enfawr yn arwain at roi hyder i droseddwyr sy'n peryglu erlyniadau, a chanlyniadau dinistriol i'r dioddefwyr hynny—sefyllfa gywilyddus sydd, yn gwbl onest, yn fwy cydnaws â'r bedwaredd ganrif ar bymtheg na'r unfed ganrif ar hugain.

Er nad yw cyfiawnder wedi'i ddatganoli, ac er nad oes adnoddau ar ei gyfer i helpu'r rhai sy'n ei chael hi'n anodd cael cymorth cyfreithiol, mae Llywodraeth Cymru wedi rhoi camau ar waith i gefnogi pobl, a'r llynedd, fe wnaeth sicrhau bod mwy na £10 miliwn o gyllid ar gael i wasanaethau'r gronfa gynghori sengl yng Nghymru. Rwy'n cytuno â'r Gweinidog y dylid datganoli pwerau dros gyfiawnder, ac y dylid sefydlu awdurdodaeth gyfreithiol yng Nghymru. Hefyd, mae'n rhaid imi wrthwynebu'r hyn y mae'r Torïaid yn ei ddadlau—na fyddai heddlu yn Lloegr, rywsut, yn gwybod ble mae'r llinell, neu na fyddai heddlu Cymreig yn gwybod ble mae'r ffiniau rhwng Cymru a Lloegr. Rwy'n siŵr eu bod yn llwyddo'n berffaith i wybod lle mae'r Alban yn gorffen a Lloegr yn dechrau, neu lle mae Lloegr yn gorffen a'r Alban yn dechrau. A dweud y gwir, os na fyddai rhywun yn gallu tynnu llinell ar fap neu ei ddeall, tybed a ddylent fod yn yr heddlu o gwbl.

Photo of Delyth Jewell Delyth Jewell Plaid Cymru 5:56, 21 Mehefin 2023

(Cyfieithwyd)

Mae'r angen brys i ddatganoli pwerau dros gyfiawnder nid yn unig yn fater o egwyddor; fel y clywsom eisoes, mae angen gwneud hynny er mwyn sicrhau mwy o degwch i'n pobl, i helpu pobl pan fyddant ar eu mwyaf bregus. Rydym eisoes wedi clywed am hiliaeth sefydliadol mewn rhannau o'n system gyfiawnder bresennol; hoffwn ganolbwyntio fy sylwadau ar y ffyrdd y mae ein system bresennol nid yn unig yn gwneud cam â menywod, ond yn gwaethygu eu trawma.

Gwn fod y Pwyllgor Cydraddoldeb a Chyfiawnder Cymdeithasol wedi edrych ar hyn, ac wedi canfod diffyg cynnydd pryderus ers gwaith y Farwnes Corston yn y maes 16 mlynedd yn ôl. Mae'r pwyllgor wedi tynnu sylw at ba mor wrthgynhyrchiol yw dedfrydau byr o garchar i droseddwyr benywaidd—unwaith eto, daw hyn o'n system bresennol—gan nodi tystiolaeth gan yr Ymddiriedolaeth Diwygio Carchardai fod 60 y cant o'r dedfrydau carchar a roddwyd i fenywod yng Nghymru yn 2021 am gyfnodau llai na chwe mis. Bydd y rhain yn aml ar gyfer mân droseddau. Mae menywod yn fwy tebygol o fod yn brif ofalwyr plant, sy'n golygu y bydd eu carchariad yn peryglu eu teuluoedd. Ni fydd neb yn y teuluoedd hynny'n dod allan ohoni heb eu hanafu gan y profiad o wahanu, colled a thrawma—byddant yn cael eu rhwygo ar wahân.

Ni all carchariad o chwe mis—unwaith eto, daw hyn o'r system bresennol—gael ei gymell gan unrhyw obaith o adsefydlu person o fewn y gymdeithas, neu o'u hannog i newid eu ffyrdd. Mae'n gosb, wedi'i rhoi i bobl sy'n aml yn troseddu am resymau cymhleth—ymdeimlad o anobaith oherwydd diofalwch neu gam-drin neu'r ffaith nad yw gwasanaethau cymorth wedi bod yno i'w cael ar lwybr gwell, neu'n wir yr argyfwng costau byw. Gellid osgoi cymaint o fân droseddau pe baem yn buddsoddi mewn gofalu am bobl yn hytrach na'u troseddoli. Ac mae'n fater o adnoddau yn ogystal â gwneud yr hyn sy'n iawn. Mae carchariadau byr yn llawer mwy tebygol yn ystadegol o arwain at aildroseddu. Mae elusen Women in Prison wedi canfod bod dros 70 y cant o fenywod sy'n cael eu rhyddhau ar ôl dedfrydau o lai na 12 mis o garchar yn aildroseddu o fewn blwyddyn, sy'n golygu nad oes neb yn dysgu unrhyw beth o'r profiad—mae'n gwneud pethau'n waeth, dyna i gyd, ac yn sefydlu cylch o ddiofalwch, cefnu a beio.

Mae'r system hon yn gwneud cam gwael â menywod sydd wedi goroesi troseddau hefyd. Mae ystadegau Llywodraeth y DU yn dangos mai dim ond 1.9—. Rydym wedi clywed yr ystadegau dirdynnol ynglŷn â chyn lleied o'r achosion o drais rhywiol a gofnodwyd sy'n arwain at euogfarn. Mae bron i 70 y cant o oroeswyr trais rhywiol yn tynnu'n ôl o ymchwiliadau oherwydd eu bod wedi colli ffydd yn y system. Fel y mae'r Comisiynydd Cam-drin Domestig wedi canfod, mae'n system sy'n ail-drawmateiddio goroeswyr trais oherwydd diffyg cefnogaeth mewn llysoedd teulu a llysoedd troseddol. Rwy'n gwybod o fy mhrofiad o weithio gyda goroeswyr stelcian a rheolaeth drwy orfodaeth am yr effaith ddinistriol, ysgytwol y gall yr ail-drawmateiddio hwnnw ei chael—y cylch o ddiofalwch unwaith eto.

Ddirprwy Lywydd, ni fydd datganoli cyfiawnder ynddo'i hun yn arwain yn  awtomatig at newid, ond bydd trosglwyddo'r pwerau hynny, os caiff ei wneud gyda gwaith ar lawr gwlad, drwy fuddsoddi mewn gwasanaethau cymdeithasol, llochesau, hyfforddiant i'r heddlu, ac integreiddio'r gwasanaethau hyn yn fwy effeithiol, yn dechrau golygu y bydd llai o fenywod yn cwympo drwy'r bylchau mawr yn ein system. Rwy'n gwybod bod y grŵp trawsbleidiol ar fenywod wedi edrych ar hyn hefyd. Gall ddechrau ail-gydbwyso’r fantol, ac yn lle meddwl am gyfiawnder fel system gosbi, gall olygu ei bod yn system ar gyfer trugaredd yn lle hynny. Trugaredd yw'r hyn sydd mor aml ar goll o'n system gyfiawnder—y rhinwedd nad yw byth dan straen, fel y mae Portia yn ein hatgoffa, ac sy'n gallu tymheru cyfiawnder. Ac yn ogystal â thrugaredd, efallai y gallwn anelu i fod yn gymdeithas lle ceir dyhead am les cyffredinol, lle mae'r cyfrifoldeb am lesiant pobl eraill yn gonglfaen i'r ffordd rydym yn byw ein bywydau. Dyna sut y cawn gyfiawnder go iawn, oherwydd fel y dywedodd Helen Keller,

'Hyd nes y llenwir y mwyafrif mawr o bobl â'r ymdeimlad o gyfrifoldeb dros les ei gilydd, ni fydd modd sicrhau cyfiawnder cymdeithasol'.

Felly, gadewch inni roi'r dulliau i ni ein hunain wneud y buddsoddiad hwnnw yn ein cyd-ddinasyddion, i wneud y dewisiadau a fydd yn gwneud ein cymdeithas yn lle llai diofal, yn lle mwy diogel, ac yn fwy na dim, yn lle trugarog. 

Photo of David Rees David Rees Llafur 6:01, 21 Mehefin 2023

Galwaf ar y Cwnsler Cyffredinol a Gweinidog y Cyfansoddiad, Mick Antoniw. 

Photo of Mick Antoniw Mick Antoniw Llafur

(Cyfieithwyd)

Diolch, Ddirprwy Lywydd, ac a gaf fi ddiolch i Blaid Cymru am gyflwyno'r ddadl bwysig hon? Rwy'n croesawu'r cyfle i drafod ac ystyried y materion hyn. Yn amlwg, rwy'n llongyfarch Rhun ar ei araith fawr gyntaf ar y mater hwn fel arweinydd Plaid Cymru, ac rwy'n tybio mai hon fydd yr araith gyntaf o lawer wrth i'r broses hon barhau. A gaf fi ddweud hefyd, o ran yr holl gyfraniadau sydd wedi cael eu gwneud heddiw, fy mod yn croesawu ehangder y rhain am eu bod yn codi cymaint o'r gwahanol agweddau ar y system gyfiawnder sydd wedi ein harwain at y farn o ran pam ei bod yn bwysig datganoli cyfiawnder? Ni allaf gyfeirio at bob un ohonynt ac nid wyf am ymateb i ddau ohonynt. Yr wythnos nesaf, rwy'n credu, byddaf yn annerch cyfarfod o Sefydliad Bevan, ac wrth gwrs, rwy'n gobeithio mynd ymhelaethu ymhellach yno ar y materion sy'n ymwneud â chydraddoldeb, cyfiawnder, cyfiawnder cymdeithasol a chysylltu'r rheini.    

Felly, heddiw, wrth ymateb i'r ddadl hon, mewn modd barnwrol da, rwy'n gobeithio troedio'r tir uchel yn foesol ac ymdrin â hanfod datganoli cyfiawnder. Rwy'n credu bod y rhan fwyaf ohonom yn y Siambr hon ar draws pob plaid yn cydnabod bod llawer o gytundeb ar yr angen i ddiwygio, moderneiddio a gwella'r modd y caiff cyfiawnder ei gweinyddu yng Nghymru. Wedi'r cyfan, a oes unrhyw un yn y Senedd hon nad ydynt am weld system gyfiawnder fwy trugarog, mwy effeithiol, tecach a hygyrch, ac un sy'n seiliedig ar dystiolaeth, fel y dylai pob agwedd ar gyfiawnder fod? System datrys problemau sy'n cael ei llywio gan drawma, sy'n gysylltiedig â gwasanaethau cyhoeddus eraill, ac sy'n canolbwyntio ar leihau troseddu, lleihau aildroseddu a diogelu'r cyhoedd. 

Lywydd, credwn mai prif amcan diwygio a datganoli cyfiawnder yw ei bod yn broses naturiol o ddatganoli sy'n ei gwneud hi'n bosibl cydlynu cyfiawnder â gwasanaethau cyhoeddus datganoledig eraill yn well, a gall arwain at system gyfiawnder well a thecach. Rwy'n cydnabod bod gan Aelodau Plaid Cymru gymhelliant ychwanegol yn hyn, ond ein barn ni yw nad oes gan ddatganoli cyfiawnder unrhyw beth i'w wneud ag annibyniaeth: mae'n ymwneud yn syml ac yn ddiamwys â darparu cyfiawnder yn well. Dyma ffocws Llywodraeth Cymru, ac mae'r rhesymeg sy'n sail i'r broses hon, nid yn unig yn berthnasol i Gymru, lle mae cymaint o'n gwasanaethau datganoledig wedi'u plethu'n synergyddol o fewn y system gyfiawnder, ond hefyd i ranbarthau Lloegr y credaf y byddent hefyd yn croesawu rhai o'r diwygiadau rydym yn sôn amdanynt, ac yn wir, yn paratoi ar gyfer eu gweithredu.  

Mae dros dair blynedd wedi bod ers i'r Comisiwn ar Gyfiawnder yng Nghymru argymell y dylid datganoli cyfiawnder a phlismona i Gymru ac y dylai polisi lleihau troseddau gael ei bennu yng Nghymru, er mwyn sicrhau bod materion cyfiawnder yn cael eu hintegreiddio o fewn yr un fframwaith polisi a deddfwriaethol ag iechyd, llywodraeth leol a gwasanaethau cyhoeddus a chymdeithasol eraill. Felly, mae safbwynt Llywodraeth Cymru yn glir: rydym yn cefnogi casgliadau'r comisiwn ac rydym wedi ymrwymo i fynd ar drywydd datganoli plismona a chyfiawnder. Ni allwn alinio'r ddarpariaeth ag anghenion a blaenoriaethau pobl a chymunedau Cymru hyd nes y bydd gennym drosolwg llawn o'r system gyfiawnder yng Nghymru. 

Photo of Mabon ap Gwynfor Mabon ap Gwynfor Plaid Cymru

(Cyfieithwyd)

Rwy'n falch o glywed am eich ymrwymiad i ddatganoli plismona a chyfiawnder—mae hynny'n wych. A yw hynny'n wir am eich arweinydd, Keir Starmer, yn Llundain?

Photo of Mick Antoniw Mick Antoniw Llafur 6:05, 21 Mehefin 2023

(Cyfieithwyd)

Mae Keir Starmer wedi rhoi ymrwymiad o gefnogaeth i adroddiad Gordon Brown. Mae adroddiad Gordon Brown yn ei gwneud yn gwbl glir nad oes pwerau sydd, er enghraifft, yn yr Alban na all Cymru eu cael hefyd. Yr hyn a wnaeth, a oedd yn bwysig iawn yn fy marn i, oedd ildio'n benodol i farn y comisiwn annibynnol ar ddyfodol Cymru, a fydd yn cynhyrchu ei adroddiad, a dywedodd y dylid ymgysylltu'n adeiladol â'r argymhellion ar ôl hynny. Rwy'n credu mai dyna'r ffordd gywir ymlaen.

Wrth gwrs, fel y dywedwch, ceir yr elfen gyfansoddiadol. Y Senedd yw'r unig Senedd y gwyddom amdani yn y byd cyfraith gyffredin sy'n gallu deddfu heb yr awdurdodaeth i orfodi ei chyfreithiau ei hun. Felly, mae'r cynnig yn sôn yn benodol am ddatganoli plismona, ac rydym yn cytuno, wrth gwrs, fod hon yn elfen bwysig o'r datganoli sydd ei angen—fe wnaeth nid yn unig y comisiwn cyfiawnder, ond Silk cyn hynny, argymell datganoli plismona. Rwy'n gwneud y pwynt yma: mae'r pedwar comisiynydd heddlu a throseddu etholedig yng Nghymru, y rhai sydd â mandad democrataidd ac a etholwyd gan bobl Cymru, yn cefnogi'r achos dros ddatganoli plismona. Fe wneuthum yr achos yn gryf dros ddatganoli plismona pan ymddangosais gerbron y comisiwn ar ddyfodol cyfansoddiadol Cymru dan gadeiryddiaeth Laura McAllister a Rowan Williams, ac wrth gwrs rydym yn aros gyda diddordeb mawr i weld beth fydd barn y comisiwn.

Nid yw ein gwrthwynebiad i'r rhan o'r cynnig gan Blaid Cymru yn deillio o'r gwahaniaeth ynglŷn â lle rydym yn gobeithio ei gyrraedd o ran datganoli cyfiawnder. Mae'r gwahaniaeth yn ymwneud â sut rydym yn cyrraedd yno a pham, ac er fy mod yn cytuno bod angen inni sefydlu awdurdodaeth Gymreig neilltuol yn ffurfiol a bod angen i blismona yng Nghymru fod yn gwbl atebol i'r Senedd, camgymeriad difrifol fyddai ceisio cysylltu hyn â safbwynt Plaid Cymru ar annibyniaeth. Nid yw'n rhyw fath o gam tuag at annibyniaeth, mae'n ymwneud â darparu cyfiawnder yn well. Synnwyr cyffredin yw sicrhau bod y gyfraith sy'n berthnasol yng Nghymru yn cael ei chydnabod yn ffurfiol fel cyfraith Cymru, yn union fel y dylid galw'r gyfraith sy'n berthnasol i Loegr yn gyfraith Lloegr. Myth yw'r syniad fod y gyfraith yr un fath ar draws tiriogaeth Cymru a Lloegr. Nid yw'r safbwynt hen ffasiwn hwnnw'n adlewyrchu realiti bellach, felly bydd cydnabod lle mae cyfreithiau'n berthnasol yn cael effaith fuddiol ar eglurder a hygyrchedd y gyfraith, nid yn unig i Gymru, ond hefyd i Loegr.

Yr ail reswm pam ein bod yn gofyn am welliant yw oherwydd nad ydym yn cydnabod yr honiad fod angen rhyw fath o broses ffurfiol i alw am ddatganoli cyfiawnder. Nid oes proses benodol ar gyfer y pethau hyn. Nid oes unrhyw eiriau swyn a fydd, os cânt eu dweud yn gywir wrth Lywodraeth y DU, yn newid safbwynt Llywodraeth bresennol y DU. Mae eu pennau yn y tywod, nid ydynt yn gweld synnwyr. Er mwyn sicrhau newid, mae angen newid Llywodraeth y DU ac ethol Llywodraeth Lafur.

Mae yna awgrym yn y cynnig hefyd, rywsut, nad ydym erioed wedi gofyn am ddatganoli cyfiawnder. Mae hynny braidd yn rhyfedd a dweud y gwir. Mae'r Llywodraeth hon wedi galw'n agored, yn gyson ac yn barhaus am ddatganoli cyfiawnder. 

Photo of Hefin David Hefin David Llafur 6:08, 21 Mehefin 2023

(Cyfieithwyd)

A wnewch chi dderbyn ymyriad?

Photo of Hefin David Hefin David Llafur

(Cyfieithwyd)

Newydd weld memyn Plaid Cymru ar Twitter yn gynharach a oedd yn dweud y gwrthwyneb i hynny. Felly, rydych chi'n awgrymu mai anwiredd yw hynny.

Photo of Mick Antoniw Mick Antoniw Llafur

(Cyfieithwyd)

Wel, rwy'n credu bod y Prif Weinidog wedi'i wneud yn glir ddoe, a chredaf ei fod yn amlwg i bawb yma, mai sylw gan Weinidog Ceidwadol yn Nhŷ’r Arglwyddi oedd hwnnw a'i fod yn gwbl ddi-sail ac yn gwbl anghywir. 

Photo of Rhun ap Iorwerth Rhun ap Iorwerth Plaid Cymru 6:09, 21 Mehefin 2023

(Cyfieithwyd)

A wnewch chi dderbyn ymyriad, i mi allu—?

Photo of Mick Antoniw Mick Antoniw Llafur

(Cyfieithwyd)

Gwnaf, yn sicr.

Photo of Rhun ap Iorwerth Rhun ap Iorwerth Plaid Cymru

(Cyfieithwyd)

Diolch yn fawr iawn am dderbyn ymyriad er mwyn imi allu cyflwyno'r achos a wneuthum o'r blaen. Roedd hwn yn ateb ysgrifenedig. Efallai na fyddwch yn credu ei fod yn ateb ysgrifenedig sy'n adlewyrchu'r gwir, ond peidiwch â rhoi'r esgus iddynt. Ysgrifennwch lythyr. Ysgrifennwch lythyr heno: 'Iawn, os ydych chi'n dweud nad ydym wedi gofyn yn ffurfiol, rydym yn gwneud hynny drwy'r llythyr hwn', a byddaf yn fwy na pharod i'w gefnogi. 

Photo of Mick Antoniw Mick Antoniw Llafur

(Cyfieithwyd)

Gallaf eich sicrhau, drwy gydol yr holl waith sy'n mynd rhagddo o ran trafodaethau pan fo gwelliannau a chynigion yn mynd drwy Dŷ'r Arglwyddi, yn enwedig, mae'r safbwyntiau hynny'n cael eu gwneud yn glir iawn.

Mae goblygiad y cysyniad nad ydym erioed wedi gofyn amdano, fel y dywedais, braidd yn rhyfedd, oherwydd rydym wedi galw'n barhaus am ddatganoli cyfiawnder. Fe wnaethom ni sefydlu'r comisiwn annibynnol ar gyfiawnder ac yn fwy diweddar fe wnaethom sefydlu'r comisiwn annibynnol ar ddyfodol cyfansoddiadol Cymru. Yn syth ar ôl etholiad cyffredinol 2019, ysgrifennodd Prif Weinidog Cymru at Brif Weinidog y DU yn cyflwyno'r achos unwaith eto dros ddatganoli cyfiawnder a chyllid teg ar gyfer cyfiawnder. Rydym wedi gwneud ein safbwynt, a safbwynt y Senedd hon, yn glir dro ar ôl tro, gyda nifer o Arglwydd Gangellorion dros y blynyddoedd ers i gomisiwn Thomas gael ei gyhoeddi. Mae'n siomedig iawn fod Llywodraeth y DU wedi anwybyddu'r mandad sydd gennym ar gyfer hyn gan bobl Cymru a'r modd y maent wedi diystyru'r system gyfiawnder ers dros 13 mlynedd, nid yn unig yng Nghymru ond yn y DU gyfan. Nid yw'r system gyfiawnder erioed wedi bod mewn cyflwr mwy enbyd o ganlyniad i 13 mlynedd o doriadau ac esgeulustod Torïaidd. 

I gloi, ein blaenoriaeth yw gweithredu adeiladol. Bydd yr Aelodau'n gwybod fy mod eisoes wedi croesawu cydnabyddiaeth comisiwn Brown nad oes rheswm mewn egwyddor pam na ellir datganoli materion sydd wedi'u datganoli yn yr Alban i Gymru, gan gynnwys cyfiawnder a phlismona. Mae comisiwn Brown yn argymell dechrau'r broses o ddatganoli cyfiawnder drwy ddatganoli gwasanaethau prawf a chyfiawnder ieuenctid, er eu bod yn dweud yn glir mai mater i bobl Cymru, drwy'r Senedd hon, yw penderfynu beth fydd dyfodol cyfansoddiadol Cymru. 

Gallaf ddweud wrth y Senedd hon, gyda newid ar fin digwydd yn y Llywodraeth, nad gwneud achos syml dros ddatganoli cyfiawnder yn unig a wnawn, ond fel Llywodraeth, rydym bellach yn paratoi ar gyfer datganoli gwasanaethau prawf a chyfiawnder ieuenctid, ac ar gyfer datganoli plismona wedyn. Cawn weld beth fydd yr argymhellion pellach gan y comisiwn cyfansoddiadol pan fydd yn adrodd yn ddiweddarach eleni. Ar 25 Ebrill eleni, cyhoeddais ddatganiad ar y cyd gyda'r Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol a'r Prif Chwip yn amlinellu ein gwaith, a byddaf yn rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Senedd eto yr wythnos nesaf. Diolch, Ddirprwy Lywydd.

Photo of David Rees David Rees Llafur 6:11, 21 Mehefin 2023

Galwaf ar Rhun ap Iorwerth i ymateb i'r ddadl.

Photo of Rhun ap Iorwerth Rhun ap Iorwerth Plaid Cymru

Diolch yn fawr iawn, Ddirprwy Lywydd, a diolch yn fawr iawn am bob cyfraniad ac i'r Cwnsler Cyffredinol am ei ymateb o heddiw. Oes, mae yna lawer iawn o gytuno rhyngom ni yn y Siambr yma. Rydyn ni wedi clywed dadleuon mor gryf, onid ydyn ni, y prynhawn yma gan Peredur Owen Griffiths, Heledd Fychan, Alun Davies, Joyce Watson—geiriau cryf iawn—a Delyth Jewell yn egluro difrifoldeb bod heb y pwerau yma rydyn ni'n chwilio amdanyn nhw dros gyfiawnder a thros yr heddlu.

Do, mi ddywedwyd flynyddoedd maith yn ôl erbyn hyn mai proses, nid digwyddiad oedd datganoli, ac mi oedd yna elfen o fod angen rhywfaint o amynedd wrth inni gychwyn ar y daith ddemocrataidd yma fel gwlad. Ond, mae hi 10 mlynedd erbyn hyn ers ail adroddiad Silk, neu bron iawn yn 10 mlynedd ers i ail adroddiad Silk nodi bod angen datganoli'r heddlu, ac rydyn ni'n dal i aros. Mae'r rhwystredigaeth yn naturiol yn tyfu, ac mae methiant i wella bywydau pobl yn mynd yn rhywbeth ddylai ein gwneud ni, fel Senedd ac fel gwleidyddion unigol, yn fwy a mwy diamynedd. 

Photo of Rhun ap Iorwerth Rhun ap Iorwerth Plaid Cymru 6:12, 21 Mehefin 2023

(Cyfieithwyd)

Rwy'n ddiolchgar i Mark Isherwood am fy llongyfarch o'r galon ar fy rôl newydd. 'Same old chestnuts', meddai. Gadewch imi ddweud wrthych sut olwg sydd ar ei gnau castan ef. [Chwerthin.] Maent yn edrych yn hen; maent yn edrych fel pe baent yn wynebu am yn ôl. A bod yn onest, roedd yn swnio fel rhywun nad oedd yn credu mewn datganoli nac yng nghydlyniaeth Cymru. Dywedodd fod Plaid Cymru yn rhannu ac yn ansefydlogi. Rhannu, pan oedd ei araith gyfan yn seiliedig ar rannu gogledd a de Cymru. Ansefydlogi—mae clywed Ceidwadwr yn cyhuddo eraill o ansefydlogi yn dangos diffyg hunanymwybyddiaeth ar raddfa anferthol.

Gadewch inni ganolbwyntio ar pam ein bod yn siarad am ddatganoli cyfiawnder a phlismona heddiw, a'r angen i wneud hynny er mwyn gwella bywydau pobl yng Nghymru ac i fynd i'r afael â rhai o'r anghydraddoldebau sydd, fel y soniais yn gynharach, wedi arwain at anghysondebau mawr o ran mynediad at gyfiawnder ac yn y blaen—[Torri ar draws.] Ar bob cyfrif.

Photo of Mark Isherwood Mark Isherwood Ceidwadwyr 6:14, 21 Mehefin 2023

(Cyfieithwyd)

Mae eich cyd-Aelodau wedi cyfeirio at ddatganoli mewn rhannau eraill o'r Deyrnas Unedig sawl gwaith. Nid wyf am ailadrodd y dadleuon a wneuthum eto, ond a ydych chi'n ymwybodol fod gan yr Alban lai o heddweision nawr nag a fu ganddi ers 2008, fod nifer swyddogion yr heddlu yng Ngogledd Iwerddon wedi gostwng 7 y cant a bod naw o bob 10 o fenywod o Gymru sy'n cael eu rhyddhau o garchar Eastwood Park i wasanaethau datganoledig yng Nghymru yn mynd ymlaen i aildroseddu, o'i gymharu â dim ond un o bob 10 yn Lloegr, sy'n cael eu rhyddhau i wasanaethau yno?

Photo of Rhun ap Iorwerth Rhun ap Iorwerth Plaid Cymru

(Cyfieithwyd)

Ar y ddau bwynt hwnnw, oni fyddai'n wych pe baem yn rhedeg y gwasanaeth carchardai a'r system gyfiawnder yma yng Nghymru, fel y gallwn unioni'r rheini? Ac rwy'n siŵr fod y rheini'n bwyntiau siarad mawr y gwnaethoch gyfeirio atynt yng Ngogledd Iwerddon a'r Alban. Oni fyddwn innau wrth fy modd yn gallu cael y drafodaeth honno ar yr hyn sy'n digwydd gyda phlismona yng Nghymru? Ar hyn o bryd nid ydym yn gallu gwneud hynny, oherwydd dywedir wrthym fod y system bresennol yn gweithio'n iawn. Nid wyf yn credu ei bod. 

Photo of Rhun ap Iorwerth Rhun ap Iorwerth Plaid Cymru 6:15, 21 Mehefin 2023

Yn fy ngweledigaeth bositif i o Gymru annibynnol, wrth gwrs, fyddai ddim angen cael y drafodaeth yma, achos mae gan bob gwlad normal ei system garchardai a'i system heddlu a'i system gyfiawnder ei hun. Mae'n teimlo'n od gorfod datgan rhywbeth sydd mor, mor amlwg. A dwi'n gwybod bod gen i waith argyhoeddi mwy o bobl o bendraw'r daith gyfansoddiadol honno, ond mae hi'n daith rydym ni arni ni. Nid salami slicing ydy hyn, Mike, a dwi'n siomedig braidd yn y sylwadau yna, achos dŷn ni yn sôn am rywbeth sydd yn gwbl, gwbl greiddiol i'n dyfodol ni fel cenedl. 

Photo of Rhun ap Iorwerth Rhun ap Iorwerth Plaid Cymru 6:16, 21 Mehefin 2023

(Cyfieithwyd)

Clywsom y Cwnsler Cyffredinol yn dweud nad oes gan hyn unrhyw beth i'w wneud ag annibyniaeth. Rwy'n cytuno bod angen y pwerau hyn arnom nawr, p'un a ydym yn annibynnol neu beidio—mae angen y pwerau hyn arnom ar unwaith—ond bydd yn rhan allweddol o greu'r ymdeimlad o fod yn genedl normal rwyf eisiau ei weld mor daer ar gyfer dyfodol Cymru. Ond boed yn ymwneud â newid cyfansoddiadol ac annibyniaeth, neu'n ymwneud â'r mater penodol o ddatganoli cyfiawnder a phlismona, gadewch inni atgoffa ein hunain nad ydym yn ei wneud oherwydd ein bod eisiau newid cyfansoddiadol er ei fwyn ei hun, ond oherwydd ein bod yn rhoi cynlluniau a chynigion ar waith a fyddai'n gwella pethau i bobl yng Nghymru. Dyna sydd wrth wraidd yr hyn rydym yn sôn amdano. 

I gloi, rwyf am ymateb i sylwadau'r Cwnsler Cyffredinol yn benodol. Wrth gwrs, mae'n iawn i ddweud bod yna lawer rydym yn cytuno arno. Ond y realiti gwleidyddol, wrth gwrs, yw bod ei ddyheadau ef, ac rwy'n credu eu bod yn ddilys ac rwy'n credu eu bod yn cyd-fynd â fy nyheadau i mewn sawl ffordd, yn groes i ddyheadau arweinydd ei blaid ei hun. A pha ddatganiadau bynnag y mae wedi'u gwneud yn ddiweddar yn cynnig geiriau cynnes mewn ymateb i adroddiad gan Gordon Brown, geiriau cynnes yn unig ydynt hyd nes y byddant yn dod yn addewidion gan Lywodraeth Lafur sy'n dod i mewn. Ac rwy'n gobeithio y bydd y Cwnsler Cyffredinol ei hun eisiau dal Prif Weinidog sy'n dod i mewn at ei air, fel rwyf innau'n dymuno ei wneud. 

Geiriau olaf, mewn ymateb i Alun Davies: rwy'n ddiolchgar iawn am ei sylwadau. Dywedodd ein bod yn wynebu argyfwng. 'Mae hwn yn argyfwng', meddai. Galwodd arnom i weithio gyda'n gilydd. Rwyf am eich atgoffa bod gwelliant y Llywodraeth heddiw yn galw am ddileu'r cymal:

'Yn galw ar Lywodraeth Cymru i ofyn yn ffurfiol am bwerau dros gyfiawnder a phlismona.'

Rwy'n derbyn eich bod yn credu bod cais eisoes wedi'i wneud. Gwnewch y cais eto. Os na ofynnwch, ni chewch.   

Photo of David Rees David Rees Llafur 6:18, 21 Mehefin 2023

Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig heb ei ddiwygio? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Oes. Gohiriaf y bleidlais ar y cynnig tan y cyfnod pleidleisio.  

Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.

Photo of David Rees David Rees Llafur 6:18, 21 Mehefin 2023

Cyn i ni symud at y cyfnod pleidleisio—

Photo of David Rees David Rees Llafur

(Cyfieithwyd)

Hoffwn ymateb i'r pwynt o drefn a godwyd gan yr Aelod dros Flaenau Gwent yn gynharach y prynhawn yma. Rwyf wedi adolygu'r trawsgrifiad y prynhawn yma, ac yn gyntaf, rwy'n teimlo bod angen pwysleisio i'r holl Aelodau fod yn rhaid iddynt fod yn ystyriol iawn o'r defnydd o eiriau fel 'camarwain' a 'chamarweiniol' yn eu cyfraniadau. A phan nad yw'n gymwys, mae bob amser yn rhoi'r argraff o fod yn fwriadol, ac rwy'n siŵr nad oedd yn fwriadol. Rwyf wedi dod i'r casgliad, felly, fod yr Aelod dros Frycheiniog a Sir Faesyfed, yn ystod ei gwestiwn i'r Cwnsler Cyffredinol, wedi dweud bod y Prif Weinidog a'r Gweinidog iechyd wedi camarwain y Senedd heb gydnabod bod y Prif Weinidog wedi egluro ei sylwadau a bod y Gweinidog iechyd wedi cywiro'r cofnod pan dynnwyd ei sylw at yr anghywirdeb. Rwy'n siŵr fod yr Aelod wedi anghofio gwneud hynny'n anfwriadol, a bydd yn cytuno y dylai'r cofnod gydnabod y pwyntiau hyn nawr. Rwy'n gweld bod yr Aelod yn nodio, felly rwy'n gweld ei fod yn cytuno â hynny. Felly, mae wedi'i gofnodi. Diolch.

Photo of David Rees David Rees Llafur 6:19, 21 Mehefin 2023

Oni bai bod tri Aelod yn dymuno i mi ganu'r gloch, symudaf yn syth at y cyfnod pleidleisio.