Eitem 5 sydd nesaf, datganiad gan y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol: datganiad ansawdd ar gyfer diabetes. Galwaf ar y Gweinidog i wneud y datganiad—Eluned Morgan.

Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. Heddiw, fel rhan o Wythnos Diabetes, rwyf wedi cyhoeddi'r datganiad ansawdd ar gyfer diabetes, sy'n nodi'r blaenoriaethau gwasanaeth allweddol ar gyfer datblygu gwell gofal diabetes ledled Cymru.

Mae diabetes yn cael effaith sylweddol ar ein poblogaeth. Mae tua 7 y cant o'r boblogaeth wedi cofrestru â diagnosis o ddiabetes. Felly, mae'n effeithio ar tua 207,000 o bobl a'u teuluoedd. Amcangyfrifir bod y GIG yn defnyddio tua 10 y cant o'i gyllideb i drin diabetes a'r cymhlethdodau difrifol y gall eu hachosi. Gwnaeth yr un astudiaeth a gynhaliwyd yn 2012, rwy'n credu, ragweld y byddai'r ffigur hwnnw'n codi i 17 y cant erbyn canol y 2030au, o ystyried y twf tebygol yn nifer y bobl â diabetes. Felly, mae'n amlwg yn broblem ddifrifol iawn i'n poblogaeth ac i gynaliadwyedd ein GIG yn y dyfodol. Gallwn ni weld eisoes sut mae'r GIG yn ei chael hi'n anodd ateb y galw cynyddol gan y boblogaeth am driniaeth a gofal. Bydd y pwysau hyn ond yn mynd yn anoddach i ymdopi â nhw ac yn cael canlyniadau mwy difrifol byth os na fyddwn ni'n gweithredu fel cymdeithas, os na fyddwn ni'n dod at ein gilydd i fynd i'r afael â'r ffactorau risg sy'n gysylltiedig â chyflyrau fel diabetes, clefyd cardiofasgwlaidd a chanser.

Gadewch imi fod yn hollol glir, does dim modd atal diabetes math 1, sy'n effeithio ar oddeutu 16,000 o bobl yng Nghymru. Mae pobl â diabetes math 1 yn tueddu i gael diagnosis yn ystod plentyndod ac mae'n rhaid iddyn nhw ymdopi drwy lencyndod ac wrth dyfu'n oedolyn gyda chefnogaeth hanfodol gan ein GIG. Ond rydym yn gwybod yn bendant bod cysylltiad rhwng gordewdra a diabetes math 2. Heb ddeiet iach ac ymarfer corff priodol, gall gordewdra arwain at ddiabetes math 2 dros gyfnod cymharol fyr. Rydym yn gwybod y gall lleihau pwysau'r corff, hyd yn oed ychydig bach, helpu i wella sensitifrwydd inswlin a lleihau'r risg o ddatblygu cyflyrau fel diabetes math 2, clefyd y galon, a rhai canserau. Rydym yn gwybod bod gordewdra ac anweithgarwch corfforol yn fwy amlwg mewn ardaloedd â lefelau uwch o amddifadedd. Os ydym yn mynd i osgoi rhai penderfyniadau anodd iawn yn y dyfodol ynghylch yr hyn y gall y GIG ei ddarparu'n ehangach, yna mae angen i ni fynd i'r afael â'r ffactorau risg hyn a'u penderfynyddion. Mae hyn yn cynnwys yr hyn y gallwn ni ei wneud yn y Llywodraeth; yr hyn mae llywodraeth leol yn ei wneud i alluogi pobl i fyw bywydau iachach; rôl diwydiant, yn enwedig y diwydiant bwyd; a'r ffordd y mae pob person yn byw ei fywyd. Mae'n rhaid i ni i gyd dynnu i gyfeiriad iachach os ydym am gael GIG cynaliadwy.

Mae ein dull o atal a lleihau cyfraddau gordewdra wedi'i nodi yn ein strategaeth 10 mlynedd 'Pwysau Iach: Cymru Iach'. Rydym wedi parhau i fuddsoddi mwy na £13 miliwn rhwng 2022 a 2024 i wella mynediad at driniaeth a chynyddu ffocws partneriaid ar weithgarwch atal. Rydym yn defnyddio cymysgedd o gyllid, polisi a deddfwriaeth i ysgogi newid.

Bydd y Dirprwy Weinidog Iechyd Meddwl yn gwneud datganiad llafar ar 27 Mehefin. Bydd hwn yn nodi ein camau nesaf o ran yr arfer o hyrwyddo bwydydd ar sail pris a ble maen nhw'n cael eu lleoli mewn siopau. Fel rhan o'r strategaeth, rŷn ni hefyd wedi buddsoddi £1 miliwn y flwyddyn i raglen atal diabetes Cymru-gyfan. Mae'r rhaglen yn cael ei threialu ledled Cymru i helpu'r rhai sydd ar fin datblygu diabetes i roi ychydig o bellter rhyngddyn nhw a'r cyflwr. Mae mwy nag 800 o ymgynghoriadau wedi cael eu gwneud trwy'r rhaglen, ac yn ddiweddar, gwnes i a Lynne Neagle ymweld â'r rhaglen yng Nghaerdydd a'r Fro, i weld sut maen nhw'n gweithio.

Yn ogystal â'r gwaith atal sylfaenol yma, mae'r datganiad ansawdd ar gyfer diabetes yn canolbwyntio ar gefnogaeth yr NHS i bobl sydd â'r cyflwr. Mae'n cynnwys datblygu gwasanaethau sy'n cael eu galw'n 'remission', lle mae pobl sydd wedi cael diagnosis diweddar yn gallu cael cefnogaeth i wneud newidiadau radical i'w diet a'u ffordd o fyw er mwyn gwyrdroi datblygiad diabetes math 2. Mae'r datganiad yn rhoi sylw helaeth i ofal cefnogol da i helpu pobl i reoli eu diabetes yn dda, gan gynnwys darparu adolygiadau rheolaidd, technoleg diabetes a rhaglenni addysg. Bydd y cymorth yma yn helpu pobl i osgoi cymhlethdodau difrifol fel niwed i'r galon, yr arennau, y llygaid a'r traed. 

Ac yn olaf, rŷn ni hefyd wedi cynnwys atal trydyddol, sef monitro arwyddion cynnar o glefydau eraill fel retinopathi trwy wasanaeth sgrinio llygaid diabetes Cymru. Ein nod yn y pen draw yw atal pobl rhag datblygu diabetes math 2, ac i'r rhai sydd yn datblygu'r cyflwr, sicrhau bod y gwasanaeth iechyd yn darparu'r cymorth sydd ei angen ar bobl i reoli eu cyflwr cystal ag y gallan nhw. Bwriad y datganiad ansawdd yw arwain y gwaith o gynllunio gwasanaethau'r NHS yn gyson trwy nodi disgwyliadau cenedlaethol a llwybrau gofal clinigol. Fe fyddwn ni'n gweithio'n agos gyda'r NHS i weithredu hyn drwy ein prosesau cynllunio lleol. Bydd y cynnydd yn cael ei fesur drwy'r archwiliadau clinigol cenedlaethol ar gyfer diabetes, a bydd y wybodaeth yma yn cael ei gwneud yn fwy cyhoeddus fel y gallwn ni i gyd weld pa gynnydd sydd wedi cael ei wneud, a lle mae angen i ni ganolbwyntio ein hymdrechion i wella. Ac fe fyddwn ni yn sicrhau bod y disgwyliadau hyn yn cael eu gwireddu trwy drefniadau atebolrwydd yr NHS. Diolch yn fawr. 

A gaf i ddiolch i'r Gweinidog am y datganiad heddiw? Rwy'n falch bod gennym ddatganiad ansawdd ar gyfer diabetes yng Nghymru, oherwydd rwy'n credu bod angen rhywbeth y gall polisi'r Llywodraeth gyfeirio ato, cyfres o ganllawiau neu nodau a fydd yn helpu gwneuthurwyr polisi ym mhob sector i ganolbwyntio ar ddileu diabetes y gellir ei atal. Rwy'n credu ei fod yn arwyddocaol bod un o bob 13 o bobl yng Nghymru yn byw gyda diabetes. Dyna'n fras boblogaeth Wrecsam, y Barri, Llanelli a Merthyr Tudful gyda'i gilydd. Felly, rwy'n credu bod hynny'n rhoi rhywfaint o bersbectif i ni o ran y broblem dan sylw. Ac mae Cymru ar y trywydd iawn i weld traean o'i phoblogaeth yn cyrraedd gordewdra a 10 y cant yn datblygu diabetes. Wrth gwrs, mae gennym eisoes y nifer uchaf o achosion o ddiabetes o holl wledydd y DU hefyd. 

Felly, un o'r ffyrdd o adolygu lefel a statws y gofal y mae pobl sy'n byw gyda diabetes yng Nghymru yn ei gael ar hyn o bryd yw'r Archwiliad Diabetes Cenedlaethol. Mae data o'r archwiliad yn mesur effeithiolrwydd y gofal diabetes sy'n cael ei ddarparu yn erbyn canllawiau'r Sefydliad Cenedlaethol dros Ragoriaeth mewn Iechyd a Gofal. Felly, mae'r data, rwy'n credu, yn eithaf hanfodol wrth fonitro, nodi a chydnabod gofal da a gofal sydd ddim cystal. Felly, tybed a allai'r Gweinidog ddweud wrthym beth mae hi'n disgwyl o ran data'r Archwiliad Diabetes Cenedlaethol eleni. A oes unrhyw arwydd bod Cymru yn perfformio'n well erbyn hyn ac y bydd yn dychwelyd, o bosibl, i'r lefelau a welwyd cyn y pandemig o leiaf? Felly, ymdeimlad o ble mae hynny neu ble mae'n mynd i fod, yn ei barn hi. 

Dylwn hefyd nodi nad yw data'r Archwiliad Diabetes Cenedlaethol yn cynnwys plant, felly rydym yn dibynnu ar adroddiad y Coleg Brenhinol Pediatreg ac Iechyd Plant. Yn ôl adroddiad diweddaraf y Coleg ar gyfer Cymru a Lloegr yn 2022, gwnaeth nifer yr achosion o ddiabetes math 1 gynyddu'n sylweddol, 21 y cant mewn blwyddyn yn unig, ac aseswyd bod angen i hanner y plant â diabetes math 2 gael cymorth seicolegol ychwanegol. Nawr, yn ôl yr hyn rwyf wedi'i ddeall, Gweinidog—efallai fy mod i'n anghywir yma—dim ond bob 18 mis y mae Cymru yn rhyddhau ei data ar lefel bwrdd iechyd. Ac fel rwyf wedi'i ddeall, yn Lloegr mae hynny'n digwydd bob chwarter a gellir ei weld ar lefel clwstwr meddygon teulu. Felly, tybed a yw hynny'n gywir ac a yw'r Gweinidog yn cytuno â'r safbwynt hwnnw? A oes gan y Llywodraeth unrhyw gynlluniau i newid y ffordd y caiff data eu rhyddhau a pha mor aml y gallwn eu gweld, oherwydd byddai lefelau craffu o'r fath, rwy'n credu, yn cael eu croesawu yng Nghymru er mwyn helpu i benderfynu ar y ffordd orau o wella gwasanaethau yng Nghymru er mwyn sicrhau bod pobl yn cael yr un mynediad a'r un driniaeth, ni waeth ble maen nhw'n byw, wrth gwrs? 

Fis diwethaf, rhyddhaodd Iechyd Cyhoeddus Cymru y rhaglen mesur plant ddiweddaraf ar gyfer chwe bwrdd iechyd yng Nghymru ar gyfer blynyddoedd ysgol 2021-22, ac ar draws pump o'r rhain, roedd cyfrannau plant â gordewdra yn uwch o gymharu â'r cyfrannau a adroddwyd yn 2018-19. Nawr, fel y mae'r Gweinidog wedi nodi yn ei datganiad, o ystyried y cysylltiad rhwng gordewdra a diabetes, tybed a allai'r Gweinidog ddweud wrthym sut mae hi'n gweithio gyda'r Gweinidog Addysg i gyfleu'r cysylltiadau rhwng diabetes a deiet i ddisgyblion, athrawon a rhieni. Rwy'n gwybod bod y Gweinidog wedi sôn ychydig am hynny yn ei datganiad. 

Gan symud ymlaen at brofiad rhieni, tybed a yw'r Gweinidog yn hyderus y bydd y datganiad ansawdd newydd yn gwneud bywyd yn haws i'r rhai sydd eisoes â diabetes. Yn ôl arolwg gan Diabetes UK yn gynharach eleni, roedd dros hanner yr ymatebwyr yng Nghymru yn cael anawsterau wrth reoli eu diabetes, gyda'r rhai o'r ardaloedd mwy difreintiedig yn fwy tebygol o fod wedi profi caledi o'r fath. 

Ac yn olaf, hoffwn sôn am dechnoleg. Yn ôl yr arolwg, mae technoleg yn gwneud rheoli diabetes, ac felly bywyd, yn llawer haws i bobl, ond mae mynediad, fforddiadwyedd a gwybodaeth am y rhain yn amrywio ar draws byrddau iechyd. Rydym hyd yn oed yn gweld gweithwyr gofal iechyd proffesiynol yn defnyddio nodiadau papur a'r gwahanol systemau atgyfeirio yn methu â chyfathrebu rhwng clystyrau o feddygon teulu a byrddau iechyd, felly mae hyn yn golygu nad yw rhai byrddau iechyd lleol yn gallu darllen y data o'r technolegau diweddaraf, sy'n golygu bod y dechnoleg, wrth gwrs, yn ddiwerth o ran gwella ymgyngoriadau rhithwir a gwella mynediad at ffyrdd da o reoli diabetes. Felly, tybed a all y Gweinidog achub ar y cyfle hwn i ymrwymo i gysoni systemau ledled Cymru ac ar draws gofal iechyd, awdurdodaethau a chyrff yng Nghymru, a sicrhau mynediad, cyllid a hyfforddiant teg iddynt er mwyn sicrhau nad ydym yn datblygu loteri cod post, nad ydym am ei gweld. Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd.

Diolch yn fawr iawn. Rwy'n credu bod y sefyllfa'n ddifrifol iawn, iawn, ac fel cenedl, mae angen i ni gymryd hyn o ddifrif, oherwydd os na wnawn ni hynny, bydd y sefyllfa'n anghynaliadwy i'r GIG, a bydd y costau'n rhy uchel i ni allu talu amdanyn nhw. Felly, mae angen i bawb gymryd hyn o ddifrif, a'r hyn rydym yn ceisio ei nodi yma yw rhai disgwyliadau o ran yr hyn y gall y bobl hynny â diabetes ei ddisgwyl ar draws pob bwrdd iechyd fel safon ansawdd, fel ein bod ni'n osgoi dull cod post.

Un o'r pethau y gwnaethoch chi sôn amdano yw'r tryloywder a'r mynediad at ddata, ac mae hynny'n sicr yn rhywbeth mae gen i ddiddordeb mewn gweld—sut gallwn ni sicrhau ein bod ni'n cael mwy o fynediad i'r data? Oherwydd rwy'n credu bod tryloywder, mewn gwirionedd, yn helpu i daflu goleuni ar yr ardaloedd hynny sydd efallai ar ei hôl hi. Felly, mae hynny'n sicr yn rhywbeth yr wyf wedi siarad â fy swyddogion yn ei gylch.

O ran lle rydym ni, o ran yr archwiliad diabetes cenedlaethol, dydyn ni ddim wedi dychwelyd i'r sefyllfa roeddem ynddi cyn y pandemig o hyd, felly dydy hynny ddim yn ddigon da ac mae angen i ni weld gwelliannau. Felly, rwy'n disgwyl i'r data fod yn well, ond rhan o'r hyn rydym yn ceisio ei wneud yma yw sicrhau bod gan bawb ddealltwriaeth glir iawn o'r disgwyliadau. Dydy pethau ddim wedi bod yn gyson o ran pa feddygon teulu sydd wedi mynd yn ôl i'r Archwiliad Diabetes Cenedlaethol sydd i'w ddisgwyl ac roedd hynny'n digwydd cyn y pandemig. Felly, mae pocedi, maen nhw'n amrywiol, ac mae angen i ni weld gwell cysondeb.

O ran plant, mae diabetes math 1 wrth gwrs fel arfer yn cael ei ganfod pan fydd pobl yn blant, felly mae angen i ni wneud yn siŵr bod hynny i gyd—. Mae'n wahanol iawn, ac rwy'n credu y dylem fwy na thebyg ymdrin ag ef yn wahanol iawn i ddiabetes math 2. Un o'r pethau y mae'n rhaid i ni ei gymryd o ddifrif hefyd yw'r cymorth seicolegol. Mae'n ddiddorol iawn—fe es i a Lynne Neagle, y Dirprwy Weinidog, i ymweld â phrosiect ddoe yng Nghaerdydd lle y gwnaethom ni gwrdd â menyw a oedd yn bryderus iawn, iawn oherwydd ei sefyllfa diabetes, ac roedd y cwrs y cafodd ei chofrestru arno yng Nghaerdydd a'r Fro wedi ei helpu, nid yn unig o ran ei gallu i fynd at i golli pwysau'n well a sut i wneud hynny, ond roedd hefyd wedi cael cymorth seicolegol, a chafodd y problemau iechyd meddwl roedd hi wedi bod yn eu hwynebu eu lleddfu'n fawr gan y cymorth a roddwyd iddi.

O ran y rhaglen mesur plant, a bod yn onest, gwnaeth y pandemig ddim helpu; roedd pobl yn destun cyfyngiadau symud am amser hir. Dydy'r argyfwng costau byw ddim yn helpu, ac fel rydym yn gwybod, mae problem fwy mewn perthynas â gordewdra mewn ardaloedd mwy difreintiedig, felly dydy'r argyfwng costau byw ddim yn helpu gyda hyn, a dweud y gwir.

O ran ble rydym ni'n mynd, rwy'n credu bod yn rhaid i hunanreoli fod yn rhan o ble rydym ni'n cyrraedd, a bydd rhywfaint o hynny'n cynnwys apiau, bydd rhywfaint o hynny'n golygu sicrhau bod pobl yn defnyddio technoleg i fonitro eu hiechyd eu hunain. Felly, rwy'n credu bod pob un ohonom yn cychwyn ar daith yma. Rwy'n credu bod rhai pobl ymhell ar y blaen ar y daith honno o ran hunanreoli materion iechyd, ond mae angen i ni ysgogi'r gwelliannau hynny, ac mae hynny'n anodd iawn ar hyn o bryd, a dweud y gwir, oherwydd does ganddon ni ddim cymaint o arian ag yr hoffem ei fuddsoddi yn y gofod digidol trawsnewidiol.

Diolch i'r Gweinidog am ei datganiad. Dwi'n croesawu llawer o'r hyn rydyn ni wedi'i glywed gan y Gweinidog heddiw yma. Mae yna gwestiynau ynglŷn â pha mor addas ydy datganiadau ansawdd ynddyn nhw eu hunain i wneud gwahaniaeth. Beth fyddwn ni'n chwilio amdano fo o hyn ymlaen ydy, beth sy'n digwydd rŵan ar ôl cael y datganiad ansawdd i sicrhau bod yr ansawdd yn cael ei gyrraedd. Fel arall, dim ond geiriau ydyn nhw. Felly, mi wnawn ni edrych ymlaen at ddal y Llywodraeth i gyfrif ar sut y bydd yr ansawdd yn cael ei gyrraedd.

Mae clywed yr ystadegau eto gan y Gweinidog yn drawiadol iawn. Mae'r ffigur, fel y clywsom ni, o 10 y cant o holl wariant yr NHS yn mynd ar ddiabetes yn ddegawd a mwy oed erbyn hyn, ac mae disgwyl y bydd, o bosibl, 17 y cant o’r gyllideb yn cael ei gwario ar ddiabetes erbyn 2030. Mae o’n fy nharo i, felly, fod yna gwestiwn ynglŷn â’r adnoddau sy’n cael eu haddo heddiw, tuag at y gwaith o geisio atal diabetes. Mi fydd y Gweinidog yn gwybod yn iawn fy mod i’n falch iawn o’i chlywed hi yn siarad am yr ataliol a phwysigrwydd hynny. Ond mi roeddwn i’n edrych ar ryw ffigurau, rŵan, yn awgrymu bod, o bosibl, ryw 2.8 y cant o wariant iechyd ar draws yr Undeb Ewropeaidd yn mynd ar yr ataliol. Mae adroddiad gan yr WHO yn awgrymu rhyw 3 y cant, o bosibl, o wariant yn mynd ar yr ataliol mewn gwasanaethau iechyd sy’n gweithio’n dda. Os ydyn ni’n meddwl bod £9 biliwn yn mynd ar iechyd, a 10 y cant o hynny'n mynd ar ddiabetes, wel, mi ddylem ni fod yn gwario mwy na £1 miliwn y flwyddyn ar geisio atal diabetes. Felly, mi fyddwn i’n licio clywed gan y Gweinidog, ai dechrau ydy hyn, ac oes yna fwriad i ramp-io’r ffigur yna dros amser, er mwyn gwneud yn siŵr ein bod ni’n buddsoddi mewn rhywbeth a fydd yn dod a buddion ariannol inni mewn blynyddoedd i ddod, heb sôn am y buddion o ran iechyd pobl.

Cwpl o bethau eraill. Dwi’n falch iawn o’r ymrwymiad i sicrhau bod gofal yn seiliedig ar anghenion yr unigolyn. Mae cynnig cefnogaeth reolaidd yn bwysig iawn, iawn. Mae ymchwil yn dangos yn glir pa mor allweddol ydy hynny. Mae’n fy mhoeni fi braidd fod ystadegau diweddaraf y National Diabetes Audit yn dangos bod llai na thraean—29 y cant—o’r bobl sy’n byw efo diabetes yng Nghymru wedi derbyn yr holl check-ups hanfodol yn 2021-22, a hynny sbel yn is nag oedd o cyn COVID. Felly, pa mor hyderus ydy’r Gweinidog y bydd hi’n bosibl dod â’r ffigur yna i fyny, a beth ydy’r cynllun ar gyfer sicrhau bod yr ystadegau yna yn codi?

Yn olaf, cwestiwn am dechnoleg. Mae’r datganiad ansawdd yn gwneud sawl cyfeiriad at dechnoleg. Dwi’n gwybod pa mor allweddol ydy technoleg. Roedd arolwg diweddar gan Diabetes UK Cymru o gleifion sydd yn byw efo diabetes math 1 yn dweud bod 85 y cant wedi adrodd yn ôl bod technoleg yn help mawr iddyn nhw o ran rheoli y clefyd. Beth, felly, fydd yn cael ei wneud i sicrhau bod y dechnoleg ar gael i bawb er mwyn sicrhau bod gofal yn hafal, wrth gwrs, i bob un sydd yn dioddef, ond i sicrhau bod gofal cystal ag y gall o fod?

Gair olaf sydyn am yr ataliol eto. Rwy’n croesawu hynny, fel dwi’n dweud. Gair am y Nifty 60s yn fy etholaeth i, lle mae pobl yn dod at ei gilydd dros 60 oed, ac yn cael buddion iechyd sylweddol o wneud ymarfer corff a chadw’n iach. Mae rhai a oedd â diabetes math 2 yn flaenorol wedi ffeindio bellach nad ydy o arnyn nhw. Dyna ydy’r budd sy’n dod o’r ataliol, a dwi jest eisiau gweld y buddsoddiad yn cynyddu oherwydd hynny.

Diolch yn fawr. Cwpl o bethau. Yn gyntaf i gyd, y quality statement. Rhan o beth fyddwn ni yn ei wneud gyda’r NHS executive yw sicrhau ein bod ni yn monitro nawr bod y quality statements yn cael eu cyrraedd. Felly, maen nhw’n gwybod yn union nawr lle y dylen nhw fod yn cyrraedd, a rôl yr NHS exec fydd dangos hynny. Wrth gwrs, mae gyda ni gyfle drwy’r IMTPs i weld beth sydd gyda ni mewn golwg o ran sut maen nhw’n mynd i gyrraedd y quality statements yma.

O ran adnoddau, mae problem adnoddau. Mae yna broblem adnoddau yn yr NHS ar hyn o bryd. Mae’n ddifrifol, ac felly mae’n rhaid inni ystyried pob ceiniog. Rŷch chi’n ymwybodol iawn ein bod ni newydd roi lot o arian i'r bobl sy’n gweithio yn yr NHS, a hynny oedd y peth iawn i’w wneud. Ond mae’n golygu bod llai o arian ar gyfer gwasanaethau, felly mae hynny'n sialens inni.

Mae’n rhaid inni sicrhau, felly, ein bod ni’n deall mai partneriaeth yw hon. Felly, mae’n rhaid inni wneud hyn gyda’r cyhoedd. Dwi’n meddwl bod yn rhaid inni ddod at y pwynt lle nad yw pobl efallai’n or-ddibynnol ar wasanaethau, ond ein bod ni yna drwy hyn, ac yn dal eu dwylo nhw—ond dŷn ni ddim yn mynd i'w wneud e drostyn nhw. Byddwn ni'n methu â gwneud popeth dros bobl yn y dyfodol; mae'n rhaid i ni ei wneud e gyda nhw. Mae'n rhaid i bobl gymryd cyfrifoldeb, a beth rŷn ni'n ei ddeall yw ei fod e'n anodd. Mae'r rili, rili anodd i lot o bobl golli pwysau, ac felly dyna pam mae'n rhaid inni sefyll gyda nhw drwy'r cyfnod ataliol yma lle mae yna gyfle gyda ni i stopio diabetes rhag datblygu. Felly, ym mhob bwrdd iechyd—mae yna raglen pre-diabetes ym mhob bwrdd iechyd erbyn hyn. Rŷn ni jest yn dechrau, dwi'n meddwl, ar siwrne fydd yn gorfod cael ei gyflymu ar ryw bwynt, pan fydd arian gyda ni. 

O ran y national diabetes audit, dwi wedi bod yn siarad gyda Diabetes UK ynglŷn â hyn. Dwi yn meddwl bod yn rhaid i ni wella'r nifer o check-ups sydd wedi digwydd, ond mae chronic condition management yn rhan o elfen graidd y GMS contract. Felly, mae hwnna'n gyfle arall i ni.

O ran y dechnoleg, dwi'n awyddus iawn, achos dwi yn meddwl bod hwn yn gyfle i ni ryddhau lot o bobl sy'n gweithio yn yr NHS. Os ŷn ni'n cael pobl i helpu eu hunain trwy'r dechnoleg, mae hwnna'n mynd i ryddhau pobl i wneud pethau eraill. Ein problem, unwaith eto, yw ein bod ni'n financially challenged ar hyn o bryd, ac mae hwnna yn broblem.

Felly, dwi yn meddwl bod lot mae cymunedau'n gallu eu gwneud—so, pethau fel y Nifty 60s yma. Dyw e ddim jest yn dda ar gyfer eu hiechyd corfforol nhw, mae'n rili dda ar gyfer iechyd meddwl ac ar gyfer gweld cymunedau yn dod at ei gilydd. Felly, dwi'n awyddus i weld lot mwy o hynny'n digwydd yn ein cymunedau ni.

Rwy'n ddiolchgar iawn i'r Gweinidog am y datganiad hwn heddiw sy'n cael ei groesawu'n fawr, ac, fel cadeirydd y grŵp trawsbleidiol ar ddiabetes, mae'n gadarnhaol iawn clywed y ffocws y mae Llywodraeth Cymru yn ei roi i ddiabetes, y mesurau sy'n cael eu cymryd a'r disgwyliadau i fynd i'r afael ag anghenion llawer o bobl sy'n byw gyda diabetes. Mae'r Gweinidog eisoes wedi amlinellu maint yr her sydd o'n blaenau a maint y broblem sy'n wynebu pobl sy'n byw gyda diabetes.

Yn gynharach eleni, gofynnodd Diabetes UK i bobl sy'n byw gyda diabetes gwblhau arolwg fel rhan o'r ymgyrch Diabetes Is Serious, ac mae'n braf gweld bod y datganiad ansawdd hwn yn adlewyrchu llawer o'r pryderon a godwyd gan ymatebwyr yng Nghymru, gan gynnwys tegwch, cymorth seicolegol a'r angen i ddefnyddio technoleg. Rwy'n falch o weld y rhain yn cael eu cydnabod heddiw.

Mae'r datganiad hwn yn adeiladu ar y gwaith da sydd eisoes yn digwydd yn rhaglen atal diabetes Cymru gyfan, y rhaglen lleddfu diabetes—mae pob un ohonyn nhw'n haeddu cydnabyddiaeth, ond yr hyn sydd bob amser yn glir, drwy bob ymgyrch neu gyfarfod a gawn fel grŵp trawsbleidiol, yw pwysigrwydd diagnosis cynnar ac ymgysylltu'n gynnar. A yw'r Gweinidog yn cytuno â mi bod angen i ni wneud popeth o fewn ein gallu i hyrwyddo'r wybodaeth am arwyddion diabetes, y gwahaniaeth rhwng y mathau o ddiabetes a'r risgiau sy'n arwain at ddiabetes math 2? Rhaid pwysleisio bod gofyn am gymorth yn bwysig, boed hynny ar gyfer diabetes math 1 neu fath 2, a dylai pobl ymgysylltu mor gynnar â phosibl os oes ganddyn nhw symptomau diabetes math 1 neu fath 2. Diolch. 

Diolch yn fawr iawn, Jayne, a diolch yn fawr iawn, yn arbennig, am eich gwaith gyda'r grŵp trawsbleidiol ar ddiabetes. Rwy'n credu ei bod hi'n bwysig iawn cael y grwpiau trawsbleidiol hyn, oherwydd mae'n rhoi pwysau arnom ni fel Gweinidogion y Llywodraeth, ac rwy'n croesawu hynny. Rwy'n credu ei bod hi'n bwysig ein bod ni'n cael ein dwyn i gyfrif.

Rwy'n falch iawn ein bod ni wedi gallu ymateb i rai o'r pwyntiau a wnaed gan bobl ledled Cymru, ac mae rhai o'r pethau a amlinellais yn fy nghyflwyniad, cymorth seicolegol—mae'n ddifrifol iawn. Mae pobl yn cynhyrfu'n fawr, ac mae angen i ni fod yno ac mae angen i ni roi'r gefnogaeth honno iddyn nhw. Technoleg a thegwch—rwy'n credu bod dealltwriaeth dda ynghylch pob un o'r rheini.

Felly, diagnosis cynnar—rwy'n credu eich bod chi'n hollol gywir, a rhan o'r hyn y mae'n rhaid i ni geisio ei amlygu yw, fel y dywedwch, beth yw'r arwyddion cynnar. Beth yw'r arwyddion cynnar? Beth ddylai pobl fod yn cadw llygad allan amdano? A hefyd a yw pobl wir yn deall y risgiau? Diagnosis o ddiabetes—iawn, o'r gorau, wel, mae'n rhaid i mi ddechrau gwneud hyn, hynny a'r llall. Mewn gwirionedd, gall y canlyniad fod yn eithaf difrifol os na chaiff ei reoli'n iawn.

Nawr, rwy'n credu ei bod hi'n bwysig iawn ein bod ni'n gwahaniaethu rhwng diabetes math 1 a diabetes math 2, ac mae math arall o ddiabetes, sy'n eithaf prin, ac ychydig iawn o bobl sy'n siarad amdano, ac yn amlwg, rydym yn cydnabod hynny hefyd. Felly, rwy'n credu nad yw hyrwyddo'r arwyddion cynnar hynny o ddiabetes a helpu pobl i'w deall yn syniad gwael, mae'n debyg, ac af yn ôl a gofyn beth arall y gallwn ni ei wneud yn hynny o beth. Diolch.

Rwy'n ddiolchgar iawn i'r Gweinidog am gyflwyno'r datganiad ansawdd hwn ar gyfer diabetes heddiw, ac fe soniodd yn ei hateb blaenorol am y math mwy prin o ddiabetes, sef math 3c. Rwy'n datgan diddordeb, Dirprwy Lywydd, gan fod fy nhad wedi cael diagnosis o ddiabetes math 3c yn dilyn pwl cas o lid madreddol y pancreas, sef un o achosion diabetes math 3c. Ac yn ôl ym mis Hydref y llynedd, defnyddiais ddatganiad busnes i alw am gyflwyno datganiad yn benodol ar godi ymwybyddiaeth glinigol am ddiabetes math 3c a sut y gellir cefnogi unigolion sy'n byw gyda'r cyflwr, ac rwy'n cofio'r Gweinidog yn nodio wrth i mi ofyn y cwestiwn hwnnw a phryd yr atebodd y Trefnydd hefyd, ac mae hi'n nodio heddiw, ac rwy'n ddiolchgar am hynny, ac yn aml mae'n cael ei gamgynrychioli fel math arall o ddiabetes, pan ei fod yn fath ar ei ben ei hun, a dweud y gwir. Ac er nad yw'r datganiad hwn yn sôn am ddiabetes math 3c yn benodol—ac nid wyf yn disgwyl i'r Gweinidog roi ateb llawn, o ystyried pa mor brin ydyw; mae gan tua 8 y cant o'r rhai sydd â diabetes ddiabetes math 3c—a gaf i gael, o bosibl, ddatganiad ysgrifenedig gan y Gweinidog, sydd ond yn canolbwyntio ar ddiabetes math 3c a'r hyn y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i gefnogi'r cleifion hynny sy'n byw gyda'r math hwnnw o ddiabetes? Diolch, Dirprwy Lywydd.

Diolch yn fawr. Fel y soniais yn y pwynt a wnes i Jayne, rydym yn llwyr gydnabod bod trydydd piler nad yw pobl yn siarad amdano gymaint, ac roeddwn i'n ddiolchgar iawn i chi am ddod â'r ddadl honno i lawr y Siambr, a rhoddodd hynny gyfle i ni siarad am y mater hwnnw ac, yn sicr, rwy'n gwybod bod hynny'n rhywbeth sy'n cael ei gydnabod gan arbenigwyr yn y maes, a hynny eto—. Rwy'n credu ei fod ychydig yn wahanol i'r math o her enfawr sydd gennym mewn perthynas â'r diabetes math 2 mwy cyffredinol. Dyna lle mae'r her fawr, fawr i'n cenedl ac i'n GIG, a dyna pam rwyf wedi canolbwyntio heddiw ar y meysydd hynny. Ond mae'r datganiad ansawdd ei hun yn cwmpasu'r tri math o ddiabetes.

Diolch, Gweinidog, am eich datganiad. Rwyf wir yn croesawu'r pwyslais rydych chi'n ei roi ar ofal cefnogol da. Gall hyn wneud byd o wahaniaeth o ran sicrhau bod yr un o bob 14 o bobl yng Nghymru sydd â diabetes yn gallu rheoli eu cyflwr yn y ffordd orau. Ddoe, roeddwn i'n ffodus i gwrdd â grŵp Cwmbach Diabetes UK ar eu stondin wybodaeth yn Ysbyty Cwm Cynon. Maen nhw'n gwneud gwaith rhagorol o ran codi ymwybyddiaeth o sut beth yw byw gyda diabetes, gan helpu i chwalu rhwystrau drwy gynnig wyneb cyfeillgar i unrhyw un sydd newydd gael diagnosis o'r cyflwr hwn a chefnogi strategaethau hunanreoli. Gweinidog, a wnewch chi ymuno â mi i dalu teyrnged i'r gwirfoddolwyr hyn, a sut ydych chi'n dychmygu y bydd grwpiau lleol o'r fath yn ffitio i mewn i'ch gweledigaeth o well gofal a chymorth, yn enwedig o ran cynnig y gefnogaeth gan gymheiriaid y sonnir amdani yn y datganiad ansawdd?

Fe ges i gyfle hefyd i gael y diweddaraf am waith grŵp cyfeirio cleifion diabetes Cymru gyfan, dan gadeiryddiaeth fy etholwr Wendy Gane MBE, sydd wedi cyfrannu at ddatblygu'r datganiad hwn. Mae gwerth y grŵp cyfeirio cleifion yn hollbwysig wrth sicrhau bod gwasanaethau ac adnoddau diabetes yn cael eu cynhyrchu ar y cyd â phobl sydd â diabetes. Mae hyn yn cyd-fynd yn llwyr â'r dull sy'n canolbwyntio ar yr unigolyn a nodir yn y datganiad ansawdd, felly sut y byddwch chi'n sicrhau bod y grŵp cyfeirio cleifion a phrofiad bywyd ei aelodau yn rhan annatod o'r broses hon wrth symud ymlaen?

Diolch yn fawr iawn, a hoffwn ddiolch i Vikki am ei gwaith, ac mae'n fy rhyfeddu, Vikki, sut rydych chi'n llwyddo i fynd o gwmpas cynifer o grwpiau cymunedol. Bron bob tro y byddwch chi'n siarad, rydych chi newydd fod i weld rhywun mewn perthynas â hynny, felly rydych chi wedi ei wneud eto. Felly, diolch yn fawr iawn am hynny, a diolch hefyd i'r bobl yn y grŵp diabetes cymunedol hwnnw yng Nghwmbach, oherwydd rwy'n credu, a dweud y gwir, bod cael grwpiau yn dod at ei gilydd, yn rhannu eu profiad—. Rwy'n credu y gall pobl annog ei gilydd, ac mae llawer iawn o enghreifftiau lle mae rhai pobl wedi llwyddo i leddfu eu diabetes drwy ei ddal yn ddigon cynnar. A dyna'r lle ar gyfer y fuddugoliaeth fawr yma, rwy'n credu, yw ceisio ei ddal yn gynnar. Ond os oes gennych chi fath mwy datblygedig, yna bydd hunanreoli'n allweddol, oherwydd os nad ydych chi'n ei reoli'n dda, yna mae hynny'n fwy tebygol o arwain at broblemau iechyd anoddach a mwy cymhleth.

Felly, mae'r datganiad ansawdd hwn yn canolbwyntio'n fawr ar y GIG, beth yw cyfrifoldeb y GIG. Felly, mewn gwirionedd, nid yw'r darn hwn yn ymwneud â chymunedau; mae hynny'n cael rhagor o sylw yn y dull 'Pwysau Iach: Cymru Iach', sy'n deall bod mater ehangach i bob un ohonom fel cymdeithas ddeall beth yw ein cyfrifoldebau, ac, fel y dywedais, bydd Lynne Neagle yn gwneud datganiad yn fuan iawn ar y math o amgylchedd sydd, a dweud y gwir, yn annog pobl i fwyta llawer o fwyd sothach, bwyd y gwyddom nad yw'n iach, bwyd nad yw'n dda i ni, a gwn y bydd yn gwneud datganiad yn ystod yr wythnosau nesaf am hynny.

Roeddem yn gwerthfawrogi'n fawr fewnbwn y grŵp cyfeirio diabetes a'r gwaith a wnaeth i ddatblygu'r rhaglen hon. Dyna'n rhannol pam mae gennym y dull hwn sy'n canolbwyntio ar yr unigolyn. Rwy'n credu mai'r hyn sy'n mynd i fod yn bwysig wrth symud ymlaen yw ein bod ni'n sicrhau bod y llais hwnnw'n parhau i gael ei glywed. Nawr, mae gennym y sefydliad newydd hwn, Llais, sef llais y cyhoedd mewn perthynas â rhyngweithio a llais y claf mewn perthynas â'r GIG, felly rwy'n gobeithio y byddan nhw'n dod o hyd i ffordd drwy'r mecanwaith hwnnw, ac, os nad ydyn nhw'n fodlon ar y gwasanaethau sydd ganddyn nhw, y byddan nhw'n defnyddio hynny fel dull i fynd i mewn.

Ac yn olaf, Joel James.

Diolch, Dirprwy Lywydd, a diolch i chi, Gweinidog, am eich datganiad cynhwysfawr heddiw am ddyfodol gofal diabetes yng Nghymru. Fel y byddwch chi'n cofio efallai, codais rhaglen SEREN gyda'r Prif Weinidog yn y Siambr hon yn ddiweddar, sy'n rhaglen addysg achrededig a strwythuredig ar gyfer plant a phobl ifanc â diabetes math 1, a ddatblygwyd yng Nghymru i helpu gyda'r newid o addysg gynradd i addysg uwchradd. Ymatebodd y Prif Weinidog i fy nghwestiwn drwy ddweud, ac rwy'n dyfynnu, y

'Gofynnwyd i Weithrediaeth y GIG honno edrych ar y ffordd orau o gynnal y rhaglen' ac y byddai'r Gweinidog iechyd

'yn gwneud datganiad llafar ar ddyfodol gwasanaethau diabetes a'r trefniadau newydd hyn o flaen y Senedd ym mis Mehefin.'

Rwy'n cydnabod, ym mhwynt 18 y datganiad ansawdd, ei fod yn sôn y bydd byrddau iechyd yn darparu

'rhaglen addysg diabetes strwythuredig hygyrch yn rheolaidd', ond nid yw'r datganiad na chithau wedi sôn yn benodol am raglen SEREN. Gyda hyn mewn golwg, ac o ystyried llwyddiant y rhaglen, yn enwedig o ran sicrhau gostyngiad i lefelau HbA1c a'r ymroddiad a ddangoswyd gan staff sydd wedi datblygu a gweithredu'r rhaglen, rwy'n awyddus i wybod a ydych chi'n bwriadu ariannu rhaglen SEREN yn y dyfodol, ac, os felly, a fyddai hynny'n gyllid mwy hirdymor. Diolch.

Diolch yn fawr iawn, Joel. Mae rheswm pam nad wyf i wedi sôn am raglen SEREN, ac mae hynny oherwydd mai datganiad ansawdd y GIG yw hwn. Nid oes amheuaeth mai rhaglen addysg i blant a phobl ifanc yw rhaglen SEREN, felly nid yw'n rhaglen GIG yn uniongyrchol yn yr ystyr hwnnw, a dyna pam nad wyf i wedi sôn amdani yn uniongyrchol.

Rydym ni'n cydnabod, mewn gwirionedd, bod llawer iawn o waith y mae angen i ni ei wneud mewn gwahanol feysydd i dynnu sylw pobl at hyn, ond mae'r datganiad ansawdd hwn yn sicr yn ddatganiad GIG, yn hytrach na'r dull ehangach, a bydd rhywfaint o hynny eisoes yn cael sylw yn y rhaglen 'Pwysau Iach: Cymru Iach' ac efallai'n cael sylw yn y datganiad y bydd y Dirprwy Weinidog yn ei wneud yn fuan iawn.

Diolch i'r Gweinidog.