Cwestiynau nawr gan arewinwyr y pleidiau. Arweinydd y Ceidwadwyr Cymreig—Andrew RT Davies.

Diolch, Llywydd. Prif Weinidog, heddiw yw diwrnod cyntaf ymchwiliad COVID y DU. Roeddwn i wedi gobeithio'n fawr y byddwn i'n gallu dweud mai heddiw yw'r diwrnod cyntaf i ymchwiliad COVID annibynnol Cymru, ond yn amlwg, nid yw hynny'n mynd i ddigwydd yn ystod eich cyfnod chi fel Prif Weinidog.

Un o'r pwyntiau sydd wedi dod allan y bydd yr ymchwiliad yn treulio cryn amser yn ei ystyried yn rhan gynnar yr ymchwiliad COVID yw'r penderfyniad gan lywodraethau ledled y DU i ryddhau cleifion o ysbytai i gartrefi gofal heb brofion. Cynhaliwyd ymarfer parodrwydd ar gyfer pandemig llawn yn 2016, fel y deallaf. Amlygodd yr ymarfer parodrwydd hwnnw fod hon yn risg fawr ac yn bryder mawr. A ydych chi'n cytuno bod honno'n ormod o risg, ac na ddylai rhyddhau cleifion o ysbytai i gartrefi gofal heb brofion fod wedi digwydd?  

Yn gyntaf oll, rwy'n croesawu'n fawr iawn y ffaith mai heddiw yw'r diwrnod cyntaf o wrandawiadau llawn yn ymchwiliad annibynnol y DU. Rwy'n gobeithio'n fawr y bydd yn gallu darparu atebion i'r teuluoedd hynny a gollodd anwyliaid ac yr effeithiwyd ar eu bywydau gan brofiad ofnadwy COVID. Rwy'n credu y byddan nhw'n flaenllaw yn ein meddyliau, yn ogystal â meddyliau'r ymchwiliad heddiw.

Mae'r materion y mae arweinydd yr wrthblaid yn eu codi bellach yn faterion i'r ymchwiliad. Dyna pam mae ymchwiliad, ac nid wyf i'n mynd i allu cynnig sylwebaeth barhaus iddo ar agweddau unigol ar waith yr ymchwiliad y mae'n dewis eu codi gyda mi. Mae'r mater o gartrefi gofal a rhyddhau i gartrefi gofal, rwy'n cytuno ag ef, yn fater pwysig iawn. Mae'r ymchwiliad yn nodi hynny. Mae yn y rhaglen o fodiwlau y bydd yr ymchwiliad yn rhoi sylw iddyn nhw yn yr hydref. Nid oes gen i unrhyw amheuaeth o gwbl y bydd angen tystiolaeth gan Lywodraeth Cymru ac, heb os, tystion o Lywodraeth Cymru ar y penderfyniadau a wnaed yma. Ond diben ymchwiliad yw i'r ymchwiliad fynd ar drywydd y materion hynny nawr, a dyna lle bydd Llywodraeth Cymru yn canolbwyntio ei hymdrechion.

Prif Weinidog, ni ofynnais i chi wneud sylwadau na chynnig sylwebaeth barhaus ar yr ymchwiliad. Fe wnes i eich holi am benderfyniad penodol gan Lywodraeth Cymru a wnaed gennych chi fel Prif Weinidog, a chan Weinidog sy'n eistedd yn y Cabinet, pan oedd yn Weinidog iechyd—mae'n Weinidog yr economi erbyn hyn. Cwestiynau i'r Prif Weinidog yw'r rhain. Mae'n gwbl resymol, does bosib, ar lawr Senedd Cymru, i'r wrthblaid holi'r Llywodraeth am benderfyniadau polisi a wnaed. Y cwbl rwyf i'n ei wneud yw ceisio gweld, o ystyried treigl amser, pa un a ydych chi'n credu mai dyna'r penderfyniad cywir a wnaed ar y pryd. Mae honno'n llinell gwestiynu gwbl resymol, ac fe wnaf i gynnig ail dro i chi ateb y cwestiwn hwnnw, oherwydd os yw hyn i gyd, yn sydyn, yn mynd i gael ei dynnu oddi ar y bwrdd, beth yw pwynt Senedd Cymru?

Mae'n gwestiwn rhesymol, a dyma fy ateb, yr un ateb ag a roddais iddo y tro cyntaf: bod y rhain yn faterion sydd bellach gerbron yr ymchwiliad. Yn bersonol, rwy'n meddwl ei bod hi'n amharchus i'r ymchwiliad i geisio symud y cyfrifoldeb sydd ganddyn nhw i gwestiynau i mi yn y fan yma. Byddaf yn ateb y cwestiynau hynny gerbron yr ymchwiliad sydd wedi'i sefydlu at y diben hwn. Ni wnaf i ragweld yr hyn a fydd yn cael ei ddweud yno, ni wnaf i ragweld beth fydd yr ymchwiliad eisiau ei wybod gen i. Mae ymchwiliad wedi'i sefydlu, rwyf i eisiau iddo lwyddo, dyna lle bydd fy sylw'n cael ei gyfeirio. Dyna'r lle priodol bellach i gael atebion i gwestiynau am hyn a llawer iawn o agweddau eraill ar y profiad COVID.

Nid wyf i'n gallu credu, ar lawr Senedd Cymru, na allwn ni gael—[Torri ar draws.] Mae'r Aelod dros Ogwr yn dweud, 'Gweithiwch ef allan, Andrew', a dyma'r Aelod sy'n sefyll ar ei draed dro ar ôl tro ac yn sôn am amarch gan San Steffan i Senedd Cymru yn ei swyddogaeth fel Cadeirydd y Pwyllgor Deddfwriaeth. Sut ar y ddaear all hi fod yn ddilys ym mhob deddfwrfa arall, boed yn San Steffan neu'n Holyrood, i Aelodau sefyll ar eu traed a holi'r Gweinidogion Llywodraeth priodol am y digwyddiad mwyaf sydd wedi digwydd i'r wlad hon mewn cenhedlaeth neu fwy? Mae'n gwbl resymol i mi ac Aelodau eraill gwestiynu, a bydd y teuluoedd hynny sydd wedi dioddef profedigaeth oherwydd COVID yn nodi haerllugrwydd yr ymateb gan y Prif Weinidog o'ch methiant i ddarparu'r atebion hynny.

Felly, gofynnaf i chi eto, am y trydydd tro—a gallwch fy ngwrthod i eto, ond deirgwaith—mae'n fy atgoffa o lawer o gyfweliadau sy'n cael eu cynnal ar y teledu lle mae pobl yn ceisio gwrthod ymateb—a ydych chi'n cuddio oddi wrth rywbeth, Prif Weinidog? Oherwydd rydym ni'n haeddu'r parch o roi'r ateb ar gof a chadw i wneud yn siŵr bod pobl yn clywed yr hyn y mae eu Prif Weinidog yn ei ddweud. Felly, ai'r penderfyniad cywir oedd rhyddhau cleifion o'r ysbyty i gartrefi gofal cymdeithasol heb brofion a wnaed gennych chi ac a wnaed gan eich Gweinidog Iechyd bryd hynny?

Rwy'n credu bod arweinydd yr wrthblaid yn gadael ei hun i lawr, ac, yn bwysicach, mae'n gadael y teuluoedd sy'n edrych i'r ymchwiliad i roi atebion iddyn nhw i'r cwestiynau hynny i lawr. Pan ofynnir y cwestiwn hwnnw i Weinidogion yn Holyrood ac yn San Steffan, bydd ganddyn nhw'r un ateb, bod sefydlu ymchwiliadau cyhoeddus annibynnol i ymchwilio i'r materion hyn yn golygu mai dyna lle mae'n rhaid i'r cwestiynau hyn gael eu hateb nawr. Ni ddylid eu hateb mewn modd tameidiog trwy gysgod-focsio ar lawr y Senedd, pan fo ymchwiliad annibynnol gyda'r holl arbenigedd sydd wedi cael ei ymgynnull o'i gwmpas i archwilio'r cwestiynau hynny ac i roi'r atebion gorau y gallan nhw eu cael i bobl. Gall ofyn y cwestiwn i mi bob wythnos, bydd yn cael yr un ateb: y lle iawn, y lle rwyf i'n credu y dylid mynd ar drywydd y cwestiynau hynny, yw lle dylen nhw fod, yn yr ymchwiliad annibynnol a sefydlwyd at y diben hwnnw. Dyna fydd Gweinidogion yn ei Lywodraeth ef yn ei ddweud yn San Steffan hefyd.

Arweinydd Plaid Cymru, Llyr Gruffydd.

Diolch yn fawr iawn, Llywydd. Yr wythnos diwethaf, Prif Weinidog, cyhoeddodd Coleg Brenhinol y Radiolegwyr ei gyfrifiad gweithlu ar gyfer 2022, â rhai canlyniadau damniol, mewn gwirionedd, o safbwynt Cymru. Datgelodd anghysondebau syfrdanol yng nghyfran yr oncolegwyr ledled y DU, yn gyntaf oll: Llundain â dros 10 oncolegydd fesul 100,000 o'r boblogaeth o'i gymharu â gogledd a gorllewin Cymru ag ychydig dros ddau fesul 100,000 o bobl. Yn fwy pryderus, ceir gwahaniaethau rhanbarthol trawiadol o fewn Cymru ei hun hefyd. Tra mai 6.1 yw nifer yr oncolegwyr clinigol yn ne Cymru fesul 100,000 o bobl hŷn, dim ond 0.8 fesul 100,000 o bobl hŷn yw'r ffigur yng ngogledd a gorllewin Cymru.

Mae'r ystadegau ar gyfraddau swyddi gwag yr un mor frawychus. Mae gan Gymru gyfradd swyddi oncoleg gwag o 11% ar hyn o bryd, ac mae 80 y cant o'r swyddi gwag hyn heb eu llenwi am dros chwe mis. Rhagwelir y bydd y tueddiadau hyn yn gadael Cymru â diffyg o 41 y cant o ran staff oncoleg o fewn y pedair blynedd nesaf, yr uchaf o bell ffordd yn holl wledydd y DU. Rydym ni'n gwybod bod Llywodraeth Cymru wedi gosod targed ar gyfer diagnosis a thriniaeth o ganser o fewn 62 diwrnod ar gyfer 80 y cant o'r boblogaeth erbyn 2026. Mae ychydig dros hanner ar hyn o bryd. Felly, fy nghwestiwn i chi, Prif Weinidog, yw sut ar y ddaear ydych chi'n disgwyl cyflawni'r targed hwn yng ngoleuni'r ffigurau brawychus hyn ynghylch lefelau staffio oncoleg yng Nghymru?

Byddwn yn gwneud hynny, Llywydd, drwy'r buddsoddiad yr ydym ni'n ei wneud yng ngweithlu canser y dyfodol. Ers mis Awst 2021, mae gennym ni raglen pum mlynedd o ehangu hyfforddiant oncolegwyr meddygol ac oncolegwyr clinigol. Bob blwyddyn, bydd mwy o bobl yn dechrau hyfforddiant yng Nghymru, ac felly bydd mwy o bobl yn dod i'r amlwg i ddarparu'r triniaethau y bydd eu hangen yn y dyfodol. Byddwn wedi gweld cynnydd o 34 y cant mewn radiograffeg diagnostig rhwng 2017 a 2023, a byddwn yn parhau i ehangu'r gweithlu i wneud yn siŵr y byddwn ni mor barod ag y gallwn ni fod ar gyfer y galw ychwanegol am wasanaethau canser yng Nghymru, yr ydym ni'n gwybod fydd yno yn y dyfodol oherwydd demograffeg a ffactorau eraill.

A chyda mynediad teg gobeithio, ble bynnag rydych chi'n byw yng Nghymru. Mae eich Llywodraeth yn aml wedi honni bod mwy o bobl yn gweithio yn GIG Cymru nag erioed o'r blaen. Nid wyf i'n anghytuno â'r darlun cyffredinol hwnnw, ond mae'n bwysig, rwy'n credu, craffu ar y manylion gronynnog i ddeall pam nad yw cynnydd i gyfanswm y staff a gyflogir yn y GIG wedi arwain at unrhyw welliant amlwg o ran pwysau ar y gweithlu. Cyflwynodd Plaid Cymru geisiadau rhyddid gwybodaeth i bob un o fyrddau iechyd Cymru yn ddiweddar, yn gofyn am ddadansoddiad o flwyddyn i flwyddyn o lefelau staffio cyfwerth ag amser llawn ar gyfer pob grŵp staff rhwng mis Mawrth 2015 a 2023. Un duedd amlwg yn yr ymatebion fu i ba raddau y mae lefelau staff gweinyddol a chlerigol wedi cynyddu, tra bod lefelau staff meddygol a deintyddol wedi gostwng. Er enghraifft, yn ardal Bwrdd Iechyd Prifysgol Caerdydd a'r Fro, er bod lefelau cyfwerth ag amser llawn o staff gweinyddol a chlerigol wedi cynyddu 37 y cant, bu gostyngiad o bron i 20 y cant yn nifer y staff meddygol a deintyddol dros yr un cyfnod, ac mae hwnnw yn ddarlun sy'n cael ei ailadrodd yn Felindre a lleoedd eraill hefyd. Onid yw hynny'n dangos, Prif Weinidog, bod eich Llywodraeth angen dull mwy targedig a strategol o ddatrys yr argyfwng hwn yng ngweithlu ein GIG, yn hytrach na dibynnu'n syml ar daflu mwy o fiwrocratiaid at y broblem?

Ceir dau bwynt, Llywydd. Yn gyntaf oll, nid wyf i angen dibynnu ar ffigurau rhyddid gwybodaeth, oherwydd mae gennym ni'r ffigurau swyddogol sy'n cael eu cyhoeddi bob blwyddyn ar weithlu, ac yn yr 20 mlynedd gyntaf o ddatganoli, gwelsom gynnydd o 31 y cant yn nifer y meddygon teulu sy'n gweithio yng Nghymru, cynnydd o 44 y cant yn nifer y nyrsys sy'n gweithio yn y GIG yng Nghymru, cynnydd o 92 y cant yn nifer y staff meddygol a deintyddol, cynnydd o 98 y cant yn nifer y staff gwyddonol, therapiwtig a thechnegol, a chynnydd o 152 y cant yn nifer y bobl sy'n gweithio yng ngwasanaeth ambiwlans Cymru. Dyna'r ffigurau yr wyf i'n dibynnu arnyn nhw, ac maen nhw'n dangos twf enfawr dros 20 mlynedd yn y gweithlu meddygol, clinigol sydd ar gael yma yng Nghymru.

A dweud y gwir, rwy'n credu ei bod hi'n ddirmygus braidd, Llywydd, cyfeirio'n syml at bobl sy'n cynorthwyo'r bobl hynny fel biwrocratiaid. Pan ddaw'r clinigwyr oncoleg ychwanegol hynny ar gael, sut mae'r Aelod yn credu eu bod nhw'n cael gweld y cleifion sy'n dod i'w gweld nhw bob dydd? Pan fydd meddyg yn dod i Ysbyty Athrofaol Cymru i gyflawni pum llawdriniaeth cataract mewn bore, sut mae'n credu bod y pum claf hynny a'u nodiadau a phopeth sydd ei angen i'r llawdriniaethau hynny gael eu cyflawni—? A yw'n credu y byddai'n syniad da gofyn i feddygon wneud hynny i gyd? Na. Dyna'r biwrocratiaid y mae'n cyfeirio atyn nhw.

Pan fydd gennych chi gynnydd yn nifer y clinigwyr rheng flaen yn y gwasanaeth iechyd i'r graddau sydd gennym ni, wrth gwrs eu bod nhw angen pobl i'w cynorthwyo yn y gwaith y maen nhw'n ei wneud. Rwy'n siŵr bod ei fiwrocratiaid yn cynnwys y bobl y mae Llywodraeth Cymru bellach wedi eu hariannu i ddarparu gwasanaethau Cymraeg ym mhob un o'n byrddau iechyd. A yw'n credu y byddai'n syniad da eu tynnu nhw allan o'r ffigurau? Biwrocrat un person yw rhywun sy'n darparu ac yn cefnogi gwasanaeth hanfodol person arall, a dyna'r ydym ni'n ei weld yn y ffigurau y mae wedi eu hamlinellu y prynhawn yma.

Ac nid yw nifer o staff ychwanegol un person o reidrwydd yn cyfateb i staff cyfwerth ag amser llawn chwaith, Prif Weinidog, yn y ffigurau a ddyfynnwyd gennych chi yn gynharach.

Wrth fynd i'r afael â'r pwysau ar weithlu'r NHS, mae'n rhaid hefyd, wrth gwrs, gael ymgyrchoedd iechyd cyhoeddus cryf, onid oes e, sy'n atal yr angen am ofal iechyd yn y lle cyntaf. Mae ymyrraeth effeithiol gan y Llywodraeth i leihau nifer yr achosion o glefydau ataliol yn hollbwysig yn hynny o beth—clefydau fel diabetes math 2, wrth gwrs, sy'n effeithio ar tua 180,000 o bobl yng Nghymru ar hyn o bryd ac sy'n costio tua 10 y cant o holl gyllideb bresennol y gwasanaeth iechyd. Nawr, mae yna ddatganiad ansawdd ar gyfer diabetes yn destun datganiad llafar yn nes ymlaen y prynhawn yma. Dwi wedi cael golwg ar yr hyn sydd wedi ei ryddhau gan y Llywodraeth yn barod, ond does dim sôn yn hwnnw am yr agenda ataliol. Gaf i ofyn ichi felly am y wybodaeth ddiweddaraf am gynnydd rhaglen atal diabetes Cymru gyfan eich Llywodraeth chi? Ac a ydych chi wedi ymchwilio i opsiynau ar gyfer cynyddu'r dyraniad cyllid ar ei gyfer e, fel y gwnaethoch chi amlinellu y byddech chi'n ei wneud yn eich strategaeth 'Pwysau Iach: Cymru Iach' 2022-24? Oherwydd, mi fyddai buddsoddi i atal diabetes math 2 nid yn unig yn well o safbwynt iechyd y boblogaeth, ond wrth gwrs yn arbed arian i'r gwasanaeth iechyd yn yr hirdymor.

Wel, i ddechrau, Llywydd, dwi'n cytuno'n llwyr gyda Llyr Gruffydd am bwysigrwydd iechyd cyhoeddus i'n helpu ni i atal problemau lle rŷn ni'n gallu atal problemau, ac i lot o bobl sy'n dioddef o ddiabetes, rŷn ni'n gwybod bod dewisiadau maen nhw'n gallu eu gwneud yn eu bywydau nhw sy'n helpu i atal y risg o ddiabetes yn y dyfodol. Bydd datganiad y prynhawn yma gyda'r Gweinidog iechyd ar wasanaethau diabetes a phopeth rŷn ni'n ei wneud yn y mae i dreial cefnogi pobl sydd eisiau gwneud y pethau maen nhw'n gallu eu gwneud yn y maes iechyd y cyhoedd, ac wrth gwrs, popeth eraill yn y gwasanaethau arbennig mae'n bwysig eu cael yn y maes yna hefyd. So, bydd cyfle i bobl clywed y diweddariad gyda'r Gweinidog ac i holi cwestiynau yn ystod y prynhawn.